Hoe de pandemie men­taal welzijn defi­ni­tief op de kaart zette: 'Een gigantisch sociaal experiment'

Toen de coronapandemie uitbrak vijf jaar geleden, was de KU Leuven er als een van de eerste bij om in te grijpen. Ze zette — nog voor dat verplicht was — zoveel mogelijk in op afstandsonderwijs, en lastte meteen alle grote evenementen af. De universiteit betreedde zo op 11 maart onbekend terrein.

'Plots moest ik lesgeven in een lege aula', herinnert professor psychiatrie Ronny Bruffaerts zich. 'Ik kon geen contact meer maken met mijn onderzoeksgroep en geen live consultaties meer houden met mijn patiënten.' 

Ook Julien De Wit, die twee jaar lang voorzitter van de Vlaamse Vereniging van Studenten (VVS) was, herinnert zich de periode nog levendig. 'Het viel voor mij wel mee om de maatregelen op zich vol te houden, maar het idee van de stuurloosheid was heel vermoeiend.' 

Van de ene dag op de andere veranderde het dagelijkse leven van de universitaire wereld immers drastisch. En waar het er in het begin nog naar uitzag dat de lockdown slechts enkele weken zou duren, duurde die periode veel langer dan gedacht. Vijf jaar later laat de coronaperiode zijn duidelijke sporen na, bijvoorbeeld op het vlak van mentaal welzijn.

Kwetsbare periode

'De verbondenheid tussen studenten viel plots weg en dat is een heel belangrijk aspect voor die leeftijd. Daardoor kwam het welbevinden sterk onder druk te staan', erkent Hilde Feys, vicerector Studentenbeleid. 'De adolescentie is een zeer kwetsbare periode, zeker voor jongeren die onder druk staan.' 

'Studenten werden gedwongen teruggeslagen op zichzelf en konden moeilijker bij hun peers terecht, bijvoorbeeld om na te praten over een les, en bij elkaar te peilen naar de leerstof', zegt Ann Gaublomme, directeur van de dienst Studentenvoorzieningen. 'Voor heel veel studenten was het bijzonder lastig om hun sociaal leven te missen. In die levensfase is een sociaal leven geen luxe, maar een noodzaak.'

'De coronaperiode was eigenlijk een gigantisch sociaal experiment', zegt professor psychiatrie Inez Germeys aan de KU Leuven. Zij leidde het SIGMA-onderzoek, dat het mentaal welzijn bij jongeren tijdens de periode 2018-2023 in kaart bracht. Daaruit bleek dat de pandemie in het begin voor meer symptomen van depressie zorgde bij jongeren, maar daarna wel weer stabiliseerde. 'Het effect was eigenlijk veel minder groot dan we hadden gedacht', vertelt ze. 

Ook een rapport van de interdisciplinaire denktank Metaforum uit 2021 wijst in die richting. De pandemie zorgde er niet voor dat het mentaal welzijn van studenten drastisch veranderde, schrijft het rapport. De proportie van studenten die kampen met mentale problemen bleef ook stabiel rond 37% tussen 2012 en 2021. 'Dat zal nu wat gestegen zijn, maar zeker niet tot een alarmerend niveau', legt Ronny Bruffaerts uit, die meewerkte aan het rapport.

Wel verslechterde de pandemie het mentaal welzijn bij studenten die al kwetsbaar waren, benadrukt hij. 'Dat geldt bijvoorbeeld voor studenten in een socio-economisch moeilijke situatie.' Dat zag De Wit ook: 'De impact op de student die helemaal alleen op zijn kot zat, of de jongere in een gezin waar huiselijk geweld werd gepleegd, kreeg minder aandacht.'

Ook kwam het probleem van eetstoornissen bij jongeren meer aan de oppervlakte. Het percentage jongeren dat last heeft van extreem eetgedrag en eetstoornissen lag in 2020 met 17 procent veel hoger dan tijdens de periode 2012-2014. Daar getuigden enkele studenten al in 2021 over aan Veto. 'Voor mij was er niets meer in mijn leven, alles was monotoon, ook eten werd monotoon. Toen kreeg ik echt een afkeer van sommige producten', vertelde ze. 'Het is uit noodzaak dat ik eet, terwijl ik vroeger uit plezier at.'

Sociale connectie

De pandemie veranderde voorts de manier waarop studenten met elkaar omgaan. 'Jonge mensen gingen meer en meer tijd alleen doorbrengen', vertelt Germeys, 'niet onlogisch gezien de maatregelen die dan van kracht waren. Maar toen de coronaregels uitdoofden, was dat nog steeds het geval.'

Zo brachten jongeren in 2023 nog steeds veertig procent van hun tijd alleen door. Dat keerde tot nu toe niet terug naar de periode voor de coronapandemie uitbrak. 'Er is dus echt iets veranderd in het gedrag van mensen', zegt Germeys. 'Het blijkt bijzonder moeilijk om die sociale contacten terug te versterken. We verliezen de sociale connec­tie die nochtans heel belangrijk is in de adolescentie.'

'In die zin hebben de isolerende maatregelen heel veel onverwachte bijwerkingen gehad en schade toegebracht', aldus Germeys. Ze vindt het jammer dat er toen weinig ruimte was voor nuance in het maatschappelijk debat. 'Tijdens de coronaperiode vond ik dat er te weinig rekening werd gehouden met het effect op het mentaal welzijn van jongeren. Zeker in de tweede fase werd er te weinig creativiteit aan de dag gelegd, ook aan de universiteit, om ruimte te creëren voor jongeren om te groeien.'

De pandemie zette hoe dan ook een schijnwerper op het mentaal welzijn van jongeren en studenten aan de universiteit, zegt Tine Baelmans, vicerector Onderwijsbeleid. 'Dat de adolescentie een zeer kwetsbare periode is wist men al langer vanuit de psychologische praktijk. Maar er is een verschil tussen het weten bij experten, en dat doorleefd erkennen binnen een organisatie.'

'Ik herinner me nog goed hoe sommige interventies vóór Covid werden afgedaan met de opmerking dat studenten "maar sterk moeten zijn"', vertelt Baelmans. 'Door de pandemie veranderde dat discours.'

Stuvo greep de pandemie aan om de toegang tot psychische zorg toegankelijker te maken. Zo verspreidde ze zich over vier locaties op de verschillende universiteitscampussen in Leuven, waardoor je als student ook bijvoorbeeld op Arenberg een psycholoog kan bezoeken. 

'We hebben de dienstverlening op die manier dichter bij de studenten gebracht', zegt Gaublomme. Ook heeft Stuvo het aanbod aan psychologische ondersteuning fors uitgebreid: 'Vroeger hadden we enkel een team therapeuten, nu is er een hele équipe aan eerstelijnspsychologen bijgekomen waar je gratis en snel terecht kan.' 

Mentaal welzijn

Aandacht voor mentaal welzijn werd zo definitief op de kaart gezet. Maar volgens Bruffaerts wordt er in dat discours wel te weinig gefocust op de weerbaarheid van studenten. 'De pandemie heeft ons ervan bewust gemaakt dat iedereen psychisch welzijn heeft. Het is echter een minder goede zaak dat het steeds wordt bekeken als iets negatief. Men vergeet vaak dat mensen na een tegenslag er alles aan doen om er bovenop te komen.'

'Het is jammer dat het maatschappelijk debat blijft hangen in de stelling dat het heel slecht gaat met jongeren', zucht Bruffaerts. 'Dat is maar een facet van het volledige plaatje. Vijf tot tien procent van de jongeren blijft inderdaad kwetsbaar, maar de algemene psychische gezondheid is wel teruggekeerd naar de niveaus van voor de pandemie. 

'We moeten niet enkel aandacht geven aan psychische ongezondheid', zegt Bruffaerts. 'Dat creëert een soort van sociale norm waardoor iedereen denkt dat het altijd slecht gaat met het mentaal welzijn van studenten.'

Wel wil De Wit niet dat we ons blindstaren op percentages. 'We moeten ons zorgen maken over elke student die last heeft van mentale problemen', zegt hij. 'Er zijn gewoon teveel studenten die eenzaam zijn of met donkere gedachten worstelen. Of het nu tien of dertig procent is, het blijft het even problematisch.'

ACHTERGROND DIGITALISERING

Studenten spelen 40.000 lesopnames af per dag