97 procent daders gaat vrijuit: hoe moet het recht omgaan met seksueel geweld?

Een 24-jarige student geneeskunde kwam een medestudente tegen tijdens het uitgaan. Ze logeerde bij vriendinnen en hij bood in eerste instantie aan haar daar naartoe te begeleiden. Toen er ter plekke niemand opnam of opendeed, nam hij haar mee naar zijn kot. Volgens hem zouden ze daar – en onderweg – gekust hebben en intiem contact hebben gehad. De rechter oordeelde echter dat zij te dronken was om toestemming te geven, en dus gaat het om een verkrachting.

Dat de studente te veel gedronken had, bleek onder meer uit camerabeelden en werd achteraf toegegeven door de dader. Op die beelden was te zien dat ze onderweg een paar keer viel. 'Iemand die meerdere keren ten val komt door alcohol moet al heel veel op hebben', zegt toxicoloog Jan Tytgat (KU Leuven). 'In die toestand kan je geen ja of nee meer zeggen. Dan moet je de helderheid van geest hebben als man om niet verder te gaan.' 

Toch krijgt de man geen straf en dat zorgt voor veel verontwaardiging. 'Dit is een kaakslag voor alle slachtoffers', zegt Ann De Cnodder, directeur van slachtoffervereniging en expertisecentrum rond seksueel grensoverschrijdend gedrag Punt vzw. 'We hebben vertrouwen in de rechters, maar straffeloosheid bij een verkrachting lijkt ons een heel slecht signaal.'

97 procent gaat vrijuit

De statistieken zijn dan ook ontnuchterend: naar schatting 97 procent van de plegers wordt niet gestraft, blijkt uit cijfers van Punt vzw. Meer dan 90 procent van de slachtoffers dient zelfs nooit een klacht in en wanneer dat wel gebeurt leidt het slechts in een minderheid van de gevallen tot een veroordeling. 'Nu wordt er eens een dader veroordeeld, maar gaat die vrijuit', zegt De Cnodder. 'Ik kan daar niet bij.'

De uitspraak zorgt ook in de bredere samenleving voor veel commotie. Een protestactie tegen het vonnis op het Herbert Hooverplein in Leuven lokte een duizendtal studenten. Ook op de Groenplaats in Antwerpen kwamen enkele honderden jonge mensen samen om zich uit te spreken tegen seksueel grensoverschrijdend gedrag.

Maar strafrechtjuristen zien de zaak tegelijk als een mijlpaal in de juridische aanpak van seksueel grensoverschrijdend gedrag: enkele jaren geleden was de kans immers een stuk kleiner dat de man veroordeeld zou worden. Het gaat om een typevoorbeeld van een situatie die zich vaker voordoet in het uitgaansleven, maar tot voor kort weinig bestraft werd.

De maatschappelijke reactie staat hier dan ook niet in verhouding tot de complexiteit van de zaak, vindt professor ethiek en rechtsfilosofie Raf Geenens (KU Leuven): 'Veel mensen kijken ernaar als buitenstaander, zonder de specificiteit van de zaak te kennen. We mogen niet over het hoofd zien in welke mate hier al een stap vooruit gezet is. De kritiek op de zaak lijkt me voort te komen uit het gegeven dat mensen te veel verwachten van het recht.'

Gebrekkige communicatie

Dat er toch zoveel commotie ontstond heeft onder meer te maken met slechte communicatie van justitie. 'De opschorting van straf is een zeer uitzonderlijke gunstmaatregel', zegt professor seksueel strafrecht Liesbet Stevens (KU Leuven). 'Door de keuze daarvoor maar erg beknopt te motiveren, laat justitie ruimte voor veel stemmen om daar op te springen en die leemte voor een stuk zelf in te vullen.'

Ook de media gaan niet vrijuit. Door er enkele elementen uit het vonnis uit te lichten hebben die olie op het vuur gegoten, vindt Jolien Peeters, seksuologe en beleidsmedewerker bij Sensoa: 'Het vonnis is erg ongenuanceerd in de media gebracht. Al kan ik wel begrijpen dat mensen verwachten dat iemand die veroordeeld wordt, ook verdere opvolging krijgt.'

'De rechter had hier eventueel voorwaarden kunnen koppelen aan de opschorting en dan was er wellicht minder gesteigerd', zegt advocate Issabel De Fré, gespecialiseerd in seksueel strafrecht. 'Maar dat heeft die niet gedaan en daar zal die een reden voor hebben. Wellicht was er hier geen problematiek om therapieën voor te volgen en was het een eenmalige fout waar de dader spijt voor heeft betuigd. Al wil ik het daarmee zeker niet minimaliseren.'

Doxing

Behalve de protesten, die gemoedelijk verliepen, nam de reactie op het vonnis online een andere wending. Nathan Vandergunst, bekend onder het pseudoniem Acid, onthulde in een video op zijn YouTubekanaal bijvoorbeeld de naam van de dader, en zijn adres en andere persoonlijke gegevens circuleerden al snel op verschillende sociale media.

'De individuele mening nam in deze zaak de bovenhand: iedereen heeft zijn eigen waarheid', zegt De Fré. 'We moeten aanvaarden dat daders niet altijd zwaar gestraft gaan worden. Wanneer er een rechterlijke uitspraak is, moet die gerespec­teerd worden en is het niet aan de bevolking om het recht in eigen handen te nemen en de dader maatschappelijk te lynchen.'

'Dit wensen we niemand toe', zegt De Cnodder. 'Wat Acid doet is verwerpelijk. Na een gepaste straf zou een dader een nieuwe kans moeten krijgen en opnieuw toegelaten moeten worden in de samenleving. Door iemand op deze manier te kijk te zetten wordt dat proces veel moeilijker.'

'We willen toch geen maatschappij waarin geen re-integratie mogelijk is voor iemand die een fout maakt?', zegt Peeters. 'Dat deze verhalen van grensoverschrijdend gedrag vaker voorkomen, toont net aan dat dit een breder maatschappelijk probleem is. We lossen dat niet op door de dader zijn leven kapot te maken. Toch is dat wat nu gebeurt, met doxing (het verspreiden van iemands persoonsgegevens, vaak uit wraak, red.) en bedreigingen op sociale media.'

Morele waarden

Dat er commotie is, kan ook een goede zaak zijn. 'Het gaat om de morele waarden die we als samen­leving incorporeren', zegt hoogleraar klinische psychologie Ariane Bazan (Université Libre de Bruxelles en Université de Lorraine). 'Iemand die dronken is, bewusteloos of slaapt kan geen toestemming geven. Dat zijn grenzen die we moeten respecteren. We zijn daar als samenleving nog niet helemaal, maar er is wel vooruitgang. Deze zaak toont dat ook aan.'

'Het is goed dat we als maatschappij verontwaardiging voelen over zo'n zaken, maar toch mogen we het bredere plaatje niet uit het oog verliezen', zegt Peeters. 'Het is niet omdat iemand over een grens gaat, dat die daarom per se een slecht persoon is. Die persoon heeft wel dingen te leren en we moeten die begeleiden, zonder die meteen uit de samenleving te plaatsen.'

'Maar voor ons als samenleving is het moeilijk te bevatten dat mensen die we kennen als een sociale chiroleider of een geëngageerde persoon in het verenigingsleven ook in staat zijn tot seksueel geweld', zegt Peeters. 'Veel plegers zijn zich er op het moment zelf bovendien niet altijd van bewust dat ze een grens overschrijden. Al doet dat natuurlijk niets af aan de ernst van de feiten en de gevolgen ervan voor het slachtoffer.'

'Het goede aan deze zaak is dat het nu voor iedereen duidelijk is dat seksuele betrek­kingen zonder expliciete instemming problematisch zijn', zegt Geenens. 'Ander­zijds moeten we toch opletten met ieder voorval over dezelfde kam te scheren. Elke vorm van ongepast gedrag meteen het label verkrachting geven, met bijgevolg levens­lange afkeuring, is gevaarlijk.'

Ja is ja, de rest is neen

Sinds de hervorming van het seksueel strafrecht in 2022 is toestemming centraler komen te staan in de beoordeling van seksuele misdrijven. Die wordt, ten opzichte van voorheen, ook veel expli­cieter gedefinieerd. Zo is het nu duidelijker dat wanneer iemand zich niet verzet, daar niet automatisch toestemming uit mag worden afgeleid. 'Ja is ja', zegt De Cnodder. 'Er moet toestemming zijn, anders is er sprake van verkrachting. De wet is daarin helder.' 

Daardoor kunnen er vandaag meer zaken voor de rechtbank komen en meer plegers vervolgd worden. Door de verduidelijking van het misdrijf verkrachting moet die namelijk niet met (veel) geweld of dwang gepleegd worden om tot een veroordeling te komen. 'En dat is veel representatiever voor de meeste gevallen van seksueel geweld', zegt professor Stevens.

Ook wanneer iemand onder invloed is van alcohol of drugs maakt de wetgever nu duidelijk dat die persoon niet kan instem­men met seksuele contacten. 'Vroeger worstelden parketten heel erg met dit soort situaties waarin alcohol in het spel was', zegt Stevens. 'De nieuwe regelgeving schept daarin duidelijkheid.' 

Dat betekent echter niet dat iedere dronken one night stand een misdrijf is. 'Er wordt dan gekeken naar hoe alcohol de vrije wil van het slachtoffer aantastte', zegt advocate Issabel De Fré, gespecialiseerd in seksueel strafrecht. 'De omgang van de dader met die toestand is cruciaal in de beoordeling. Maakt die misbruik van de situatie, dan begaat die een misdrijf en dan kan die daar verantwoordelijk voor worden geacht.'

Grijs

De evolutie betekent echter ook dat situaties die minder zwart-wit zijn gemakkelijker voor de rechter kunnen komen, merkt De Fré op: 'Niet elk voorval is even helder, noch in het strafrecht, noch in de realiteit.' En dat kan voor problemen zorgen, meent ethicus Geenens: 'In de seksuele sfeer zijn er altijd ambigue situaties. Het is belangrijk dat jonge mensen de ruimte krijgen om daarmee te leren omgaan.'

'Het juridische begrip "verkrachting" houdt weinig rekening met de context waarin die plaats vindt', zegt forensisch psychiater Rudy Verelst (UZ Leuven). 'Onder die kwali­ficatie vallen heel veel zaken, waarbij je aan het uiteinde van dat spectrum ook heel wat grijstinten hebt.'

'Het is belangrijk dat die nuances wel in de strafoplegging worden meegenomen, zoals hier het geval was', vervolgt Verelst. Maar De Cnodder waarschuwt om te veel over een 'grijze zone' te spreken: 'Uiteraard zijn er verschillende vormen van verkrach­ting, maar het blijft verkrachting en dat is strafbaar.'

Grenzen van het recht

Die straf volgde in deze zaak niet en dat verklaart mogelijk de commotie. 'Ik denk dat we hier op de limieten van het recht botsen', zegt Geenens. 'Het strafrecht kan volgens mij heel slecht om met zaken in de intieme sfeer. Het mes van het recht is daarvoor te bot. Je botst onvermijdelijk op grenzen. Zo zal je altijd te maken hebben met een gebrek aan informatie over wat er precies gebeurd is en met welke intenties.'

'In seksuele hande­lingen zitten zoveel schakeringen, die zich vaak niet in een algemene rechtsregel laten vatten', zegt Geenens. 'Het is enerzijds een bijzonder positieve evolutie dat we als samen­leving grenzen trekken die vroeger te snel overschreden werden. Maar anderzijds moeten we niet verwachten dat elk maat­schappelijk probleem opgelost kan worden via het strafrecht. Hoe complexer de situatie, hoe moeilijker die door het recht kan worden gecorrigeerd.'

De Cnodder erkent dat het rechtssysteem maar een klein onderdeel is van de oplossing: 'Meer dan negentig procent van de slachtoffers heeft persoonlijke redenen om niet langs het gerecht te gaan. Zij moeten ook erkend worden, al is het dan niet via de juridische weg.' 

'Het recht is een speciaal medium', zegt Geenens. 'Het kan normen opleggen binnen elk domein van de samenleving. Maar wanneer het gaat over de meest intieme aspecten van het leven, is het rechtsmedium niet altijd geschikt. We moeten dus opletten dat we het seksuele leven niet al te sterk juridiseren. Niet alles wat moreel laakbaar is, moet strafrechtelijk vervolgd worden.'

Misdaad en straf

Volgens Geenens komt die mismatch deels door de middelen die het recht ter beschik­king heeft: 'Je kan problemen in de intieme sfeer niet oplossen door te gaan bestraffen. Uiteraard lukt dat nog wel voor grove overtredingen, maar zodra zaken complexer worden, zijn sancties niet altijd de oplossing. Een gevangenisstraf is een te rigide sanctie om met dat soort grijze situaties om te gaan.'

Daarom pleit psychologe Bazan voor een uitbreiding van alternatieve straffen. 'Het is psycho­logisch belangrijk dat er wel een sanctie volgt op een overtreding. Leg je geen straf op, dan kan dat eventueel gaan woekeren in de geest van de dader en onbewust leiden tot foute gedachten zoals: "Ik kom hier gemakkelijk van af, waarom zou ik niet herbeginnen." Justitie heeft een rol om daar klaarheid te scheppen.'

Ook De Cnodder ziet heil in meer alter­natieve straffen: 'Een gevangenisstraf is niet altijd de beste oplossing, maar je kan genoeg andere sancties bedenken. De straf moet wel in verhouding staan tot het leed van het slachtoffer. Dat betekent niet dat een dader levenslang moet worden opgesloten omdat het slachtoffer levenslang de gevolgen draagt, maar ze moet wel erkenning geven aan het leed. En dat leed wordt al te vaak onderschat.' 

Zo wordt er bij alternatieve straffen gedacht aan bijvoorbeeld een taakstraf in een Zorgcentrum Seksueel Geweld, een opgelegde cursus trauma­psychologie en psychoseksualiteit of het verplicht deelnemen aan herstelgerichte conferenties waar daders en slachtoffers van seksueel geweld – weliswaar geen betrok­kenen bij dezelfde casus – samen­komen in een begeleide setting.

Oog om oog, tand om tand

'Het is belangrijk dat de dader iets moet doen om terug te mogen keren in de samenleving', zegt Bazan. 'Je hebt de maatschappij geschaad, dan moet daar ook een passend gevolg aan worden gegeven. Wie die straf uitzit moet daarna weer toegelaten worden tot de maatschappij. De sanctie moet bovendien proportioneel zijn.'

'De rechter moet de straf los zien van het lijden van het slachtoffer', zegt Bazan. 'Oog om oog, tand om tand is niet de manier waarop het werkt in een rechtsstaat. Tegelijkertijd moet we wel alle mogelijke zorg aanbieden aan slachtoffers. Maar dat staat los van de rechtspraak over de dader.' 

De Cnodder benadrukt wel dat de stem van het slachtoffer ook in de rechtszaal gehoord moet worden: 'Het is zinvol om te luisteren naar het slachtoffer. Die had in deze zaak gevraagd om een contact­verbod, maar heeft dat niet gekregen. Dat zijn manieren waarop je het slachtoffer kan ondersteunen, zonder dat dit betekent dat de dader meteen zwaar gestraft wordt.' Daarnaast pleit ze voor meer beleidsondersteuning aan steunorganisaties als Punt vzw om slachtoffers ook buiten het rechtssysteem te erkennen en ondersteunen.

Stranger danger

 Naast een aangepaste strafmaat, is er ook nood aan een nieuw daderbeeld. De mythe van de verkrachter als griezel in de bosjes die iemand met veel geweld overmeesterd is soms waar, maar slechts in een minderheid van de gevallen. 'Tachtig procent van de slachtoffers wordt verkracht door een bekende', zegt De Cnodder. 'Dat ook niet-stereotiep gewelddadige verkrachters nu bestraft kunnen worden vraagt een maatschappelijk debat over hoe we met daders omgaan.'

Er bestaat niet één typische verkrachter, zegt ook forensisch psychiater Rudy Verelst: 'Je hebt grosso modo drie categorieën. Er zijn verkrachters die een sadistisch genot scheppen in het seksueel pijnigen van slachtoffers en gericht op zoek gaan ernaar, dan heb je mensen die vastzitten in oude rollenpatronen over "het recht op seks in een relatie" en tot slot mensen die op een gegeven moment de controle verliezen over hun seksuele verlangens en zo overgaan tot seksueel geweld.'

'Er zijn verkrachters die handelen uit oppor­tunisme', vervolgt De Cnodder. 'Zij willen misschien geen verkrachter zijn, maar zien op een gegeven moment een situatie waarin ze denken: "Ze zegt misschien niet volmon­dig ja, maar ik kom er wel mee weg." Dat kan voor de dader een grijze zone zijn en ze zouden het misschien niet opnieuw doen, maar ook dan is de wet helder. De intenties van een dader veranderen immers niets aan het trauma voor het slachtoffer.'

Controleverlies

Regelmatig gaat dat gepaard met het gebruik van verdovende middelen. 'Maar je bent zelf verantwoordelijk voor je alcohol- en druggebruik. Als je dan een misdrijf pleegt, kan je daar ook voor veroor­deeld worden', zegt strafrecht­advocaat De Fré. 'Alcohol kan daarin wel je beoordelings­vermogen aantasten, maar je hebt jezelf in die situatie gebracht. Dan moet je daar ook verantwoordelijkheid voor nemen.'

Het roept vragen op over de manier waarop drankgebruik en seks innig verbonden lijken met het uitgaansleven van studenten. 'Uitgaan en middelengebruik gaan vaak samen bij jongeren', zegt Peeters. 'Dat is bovendien de context waarin zij experimenteren met hun eigen seksualiteit.'

'Vaak is er daar een grote grijze zone waarin aanrakingen gebeuren en het niet altijd even duidelijk is wanneer iets oké is en wanneer niet', aldus Peeters. 'We leren dan ook nooit hoe we toestemming moeten vragen. Jongeren gaan veelal af op non-verbale communicatie, maar dat leidt al snel tot misverstanden.'

Dat alcohol het risico op misverstanden vergroot, bevestigt ook toxicoloog Jan Tytgat. 'Alcohol is een stof die je bewustzijn onderdrukt. Wanneer je begint te drinken, voel je je meer uitgelaten en worden bepaalde zenuwen geblokkeerd. Je krijgt dan een andere perceptie van wat er rondom je gebeurt en wordt wat euforisch en overmoedig.'

En dat effect zoeken veel feestgangers bewust op. 'Jongeren hebben schrik om afgewezen te worden en gaan zich dan wat moed indrinken', zegt Peeters. 'Maar samen met het afgaan op voornamelijk non-verbale communicatie is dat een erg gevaarlijke combinatie. Alcohol vertroebelt je vermogen om in te schatten of een situatie al dan niet oké is, waardoor je sneller over grenzen gaat gaan.'

Monsters

De vraag is dan of iedereen in staat is om over te gaan tot (seksueel) grensoverschrijdend gedrag. 'In zekere zin wel', zegt psychologe Bazan. 'De mogelijkheid tot grensoverschrijdend gedrag zit in elk van ons. Wij dragen allemaal een deeltje "monsterlijkheid" in ons.' Ook Verelst ziet dat zo: 'Het risico is voor de meesten van ons misschien klein, maar we moeten daar toch allemaal alert voor zijn.'

'We moeten dan ook nog meer inzetten op onderwijs', zegt Peeters. 'We moeten jongeren leren hoe ze toestem­ming kunnen vragen en leren omgaan met afwijzing.' Sensoa werkt daarvoor met een vlaggensysteem om te controleren of seksueel gedrag oké is. Zo zijn er zes parameters: toestemming, vrijwillig­heid, gelijkwaardigheid, passend bij de leeftijd of functioneringsniveau, context en impact. Die criteria moeten helpen om seksueel gedrag objectiever in te schatten en stil te staan bij de situatie.

'De volgende stap is om ook meer in te zetten op omstaanders', zegt Peeters. Wanneer zowel een potentiële dader als slachtoffer dronken zijn, heb je weinig vat op hen. In een ideale wereld zijn er dan anderen die ingrijpen wanneer een situatie niet oké is.'

'Seksueel geweld onder invloed van alcohol gebeurt vaak in aanwezigheid van anderen', beaamt Verelst. 'Daarom moeten ook omstaanders, zoals vrienden, café-uitbaters en organisatoren, gesensibiliseerd worden om in te grijpen. '

'Jongens moeten elkaar bovendien veel sneller een halt toeroepen', vult De Cnodder aan. 'Wanneer je merkt dat iemand te weinig respect toont voor grenzen of op een verkeer­de manier met anderen omgaat, moet je durven ingrijpen. Door de zwijg­cultuur te doorbreken en wat moediger te zijn kunnen veel slachtoffers voorkomen worden.'