Wanneer je sociale media drie maanden op pauze zet

Op 3 december 2021 scrolt Anna Claes, masterstudente antropologie, voor een laatste keer door haar sociale media. Om middernacht meldt ze zich af van elk account dat geactiveerd is op haar smartphone, zoals de spelregels stellen.

Veto daagde Anna uit om offline te gaan tot 28 februari 2022. Geen Facebook en Messenger, Instagram of Snapchat, en zelfs geen YouTube of Reddit. Enkel Whatsapp mocht ze behouden om haar stageplek te contacteren. Ze deelt in dit artikel haar frustraties van toen, die ze bewaarde aan de hand geluidsopnames.

Afkicken

Tijdens de eerste weken beseft Anna hoe vaak ze actief was op sociale media. 'Ik merk dat ik meerdere keren per dag onbewust naar Facebook of Instagram surf', klinkt het in haar audioverslag. 'Het is pas wanneer ik het inlogscherm zie dat ik besef dat dat niet meer mag. Platformen zijn een deel van mijn dagelijks leven geworden. Daar ben ik me nu heel bewust van.'

Koen Ponnet, professor mediapsychologie aan de UGent, heeft daar een logische verklaring voor: klassieke conditionering. 'Zegt de hond van Pavlov je iets? Het gaat om een experiment waarbij honden voedsel aangeboden krijgen, gepaard met een voorafgaand belletje. Door die combinatie van stimuli kwijlen de honden nog voor het voedsel voor hun neus staat, omdat ze het belletje horen rinkelen.'

'Bij een smartphone is het een beetje hetzelfde verhaal', zegt Ponnet. 'Wanneer je een notificatie binnenkrijgt, word je geconditioneerd en ga je op sociale media scrollen.' Het gaat om een sociale beloning, omdat iemand aan je denkt of jouw posts leuk vindt.

Zelfs na een maand voelt Anna de teleurstelling als ze haar computer opent: 'Ik ben nieuwsgierig naar wat ik allemaal mis. YouTube is zo verleidelijk, omdat ik daar eigenlijk geen account voor nodig heb. Apps zitten zo hard in je leven verwerkt dat je ze niet meer kan wegdenken.'

Ontspanning en verveling

Anna merkte na een tijdje dat ze meer gedaan krijgt op een dag: 'Het helpt bijzonder bij het studeren, want ik heb toch niets anders te doen.' Ponnet legt uit dat dat niet ongewoon is: 'Het gaat om twee visuele stimuli en die zijn onmogelijk met elkaar te combineren.'

Zo kan je ook niet naar twee gesprekken tegelijkertijd luisteren, maar kan je wel naar de radio luisteren terwijl je rijdt. Bovendien betaal je een omschakelingskost als je de stimuli niet kan combineren. Dat wil zeggen dat je tijd verliest als je tussen twee gedragspatronen wisselt. Met andere woorden: multitasking is een mythe.

'Een van de redenen waarom ik de uitdaging aanging, is de gedachte dat het mij mentale rust zou brengen', vertelt Anna. 'De laatste maanden voor het experiment zat ik heel veel op sociale media, ook wanneer ik studeerde. Ik wou met andere dingen bezig zijn in mijn leven.'

Verveling die vroeger toesloeg, wordt in de huidige samenleving opgevuld door schermtijd. In de wachtzaal bijvoorbeeld, haalt iedereen zijn smartphone boven. 'Dat is jammer', opteert Ponnet. 'Het zijn net die momenten waarop je creativiteit naar boven komt. Er is niets zo goed als je soms eens vervelen in het leven.'

Fomo

'Mensen rondom mij vergeten steeds dat ik geen sociale media meer heb. De samenleving veronderstelt dat je tenminste op een van de platformen zit. Je bent heel hard afhankelijk van anderen om je op de hoogte te houden', luidt een frustratie die Anna na enkele weken voelt.

Kathleen Beullens, professor communicatiewetenschappen aan de KU Leuven, ziet ook positieve kanten aan het gebruik van sociale media. 'In de samenleving worden smartphones gezien als iets negatiefs, maar je kan ook veel voldoening uit socialemediagebruik halen. Stel dat je bijvoorbeeld een post ziet van je vrienden op café, dan kan je beslissen om ook nog iets te gaan drinken.'

Op die manier doet fomo (fear of missing out) zich voor. Ponnet legt uit dat het deel uitmaakt van de klassieke conditionering: 'Mediagebruikers worden geconfronteerd met sociale vergelijking, al dan niet positief. Dat zorgt ervoor dat jouw gedrag voortdurend bekrachtigd wordt.'

Toch heeft Anna het gevoel dat ze nu dichter staat bij haar vrienden: 'Ik zoek andere manieren om met mensen in contact te blijven. Dat verloopt vooral via sms, maar dat blijft vaak heel praktisch. Wanneer ik bel, heb ik makkelijker een goed gesprek.'

Inzicht

'Na het experiment ben ik al vrij snel terug in mijn oude patronen hervallen', getuigt Anna. 'In het begin was het spannend en nieuw, maar je went al snel aan al die prikkels. Mijn concentratie is beter geworden, maar volledig offline gaan is geen magisch middeltje om gelukkiger te zijn', beseft ze.

Michaël Opgenhaffen, professor digitale media aan de KU Leuven, meent dat het niet meer realistisch is om je volledig weg te trekken uit sociale media: 'Je beschermt jezelf tegen de nadelen, maar sluit je ook af voor de voordelen.' Beullens gaat akkoord en stelt dat mensen ook steun ervaren op social platformen. Volgens haar hangt het problematisch mediagedrag af van het soort gebruik, de gebruiker zelf en de context.

'Het is geen zwart-witverhaal', meent Beullens. 'Het gaat niet om de technologie an sich, maar wat je ermee doet en hoe je je erbij voelt.' Volgens de professor vraagt dat zelfinzicht. Denk eens na voor jezelf: is het voldoende om je meldingen uit te schakelen als je studeert? Of leg je je smartphone beter volledig uit het zicht?

Een detox zoals die van Anna is een goede manier om stil te staan bij je leven. Maar dat kan je ook op een minder extreme manier doen. Daar gaat Opgenhaffen mee akkoord: 'Het is goed om af en toe te reflecteren wat je de voorbije weken hebt gepost, gereageerd, wat je toen voelde etc. Zo word je zelf bewuster van je tijdsinvestering en het misschien wat negatieve gedrag op die platformen.'

Beullens vergelijkt het met op dieet gaan en raadt aan om gedurende enkele dagen een dagboek bij te houden. Op basis daarvan kan je een plan maken voor jezelf. Via de instellingen kan je kijken in welke apps jij het meeste tijd hebt gespendeerd. 'Als je vaak op je smartphone zit, is er geen sprake van een verslaving zolang je functioneert binnen de samenleving.'