Ontdek de maatschappij, begin bij de gevangenis

Wie denkt dat de quarantaine in maart hels was, mag zich gelukkig prijzen niet achter slot en grendel te leven. In de gevangenis van Sint-Gillis verlaten gedetineerden bijvoorbeeld bijna alleen hun cel wanneer de advocaat op bezoek komt of als ze naar de psychosociale dienst gaan. 'Voor de rest zitten ze altijd in hun cel buiten twee uur wandeling per dag en andere activiteiten. Dat maakt het heel zwaar', vertelt Sam, vrijwilliger bij de Commissie van Toezicht van de gevangenis van Sint-Gillis.

Corona heeft daar nog een schepje bovenop gedaan, benadrukt hij. 'In quarantaine moeten in een instelling zoals een gevangenis is een heel raar gegeven. In een gevangenis terechtkomen is al heel isolerend op zich. Daarbovenop nog eens in quarantaine moeten, vraagt heel veel van een mens.'

Een steentje bijdragen

Vrijwilligerswerk viel gedeeltelijk weg het voorbije jaar en dat is niet anders in de gevangenissen. Ondanks de huidige situatie is Charlotte, vrijwilliger in de gevangenis Leuven-Centraal, er net als Sam van overtuigd dat vrijwilligerswerk in de gevangenis een impactvolle ervaring is – niet alleen om het mediabeeld van de agressieve gevangene te ontkrachten, maar ook om hun eigen wereldbeeld bij te stellen.

Een keer per maand ging Charlotte op gesprek met gedetineerden in Leuven. 'Zij hebben waarschijnlijk een betere avond gehad. Anders zitten ze ook maar in hun cel. Ik heb dan weer veel bijgeleerd en ik wil daar ook echt iets mee doen.' De gespreksgroepen liggen voorlopig stil, maar zouden in het najaar weer opstarten.

Sam liep vorig jaar stage bij de gevangenisdirectie van Sint-Gillis, maar maakte dit jaar de overstap naar de Commissie van Toezicht van diezelfde gevangenis. Zo'n Commissie is een extern orgaan dat controleert of de rechten van de gedetineerden gerespecteerd worden en bemiddelt tussen directie en gedetineerden wanneer nodig. 'Beide kanten doen hun best om de situatie zo goed als mogelijk te maken, maar er zit vaak een tegenstelling tussen wat het beste zou zijn en wat in de praktijk kan. Ik probeer daar dan ook een brug tussen te vormen.'

Verroest mediabeeld

Om een correct beeld te geven van het gevangenisleven, moet er een onderscheid gemaakt worden tussen een arresthuis en een strafhuis. De gevangenis van Sint-Gillis waar Sam vrijwilliger is, is zo'n arresthuis voor mensen in voorlopige hechtenis of met korte, uitgesproken straffen. Een strafhuis, zoals Leuven-Centraal, staat in voor de uitvoering van straffen – voornamelijk langere straffen.

'Zo kom je eerst in een arresthuis terecht waarbij je niet weet hoelang je daar zal zitten. De rechter plaatst je daar als voorlopige maatregel tot er een uitspraak is', legt Sam uit. Dat creëert een sfeer van onzekerheid in de arresthuizen: 'Je ziet personen die in een situatie zitten met heel weinig perspectief en situaties waarin verdriet en ongeluk toch wel overheersen.'

'In films of series wordt dat onderscheid al niet gemaakt. Je ziet dan vaak nieuwkomers die meteen in een gevangenis terechtkomen waar iemand al vijf of tien jaar zit: dat kan niet in ons systeem', verduidelijkt Sam. 'Ik ken tot hiertoe geen film of serie die een realistische weergave geeft van het Belgische model.'

Gebrek aan middelen

Zowel Sam als Charlotte stellen zich vragen bij het verouderde systeem dat ingebakken zit in onze samenleving: een persoon wordt volledig van zijn identiteit en context gestript om in een instelling te steken waar alle daders samen zitten. Na een aantal jaren wordt dan geprobeerd om die persoon terug te re-integreren. 'Dat is eigenlijk best vreemd. Het is een soort traditie geworden, maar dat moet uitgedaagd en herbekeken kunnen worden', meent Sam.

Een gebrek aan middelen en de grote hoeveelheid aan partijen in de gevangeniswereld maken het een complexe situatie waarvoor een volwaardig alternatief nog niet aan de orde is. 'Er is nog geen goed uitgewerkt alternatief dat van vandaag op morgen het huidige kan vervangen, waardoor mensen blijven werken in dit systeem waarvan men zich afvraagt of het wel menselijk is', vertelt Sam.

Voor het personeel is het dan ook helemaal niet zo vanzelfsprekend om alles van een leien dakje te doen verlopen, ziet Sam nu in na zijn stage en vrijwilligerswerk. Ze proberen er het beste van te maken met de middelen die ze hebben in een heel complexe instelling.

Ook Charlotte ijvert voor een herschikking van het systeem. 'Een docent vertelde ons ooit: "Je weet pas hoe goed je mensen behandelt, als je ziet hoe je de gevangenen behandelt. Hoe goed je hen behandelt, is een weerspiegeling van hoe ver je staat met je maatschappij."'

Mensen of daders?

De werking van ons gevangenissysteem bepaalt niet alleen het leven van gedetineerden, maar beïnvloedt ook het beeld dat we als maatschappij van hen vormen. De dikke gevangenismuren zorgen ervoor dat buitenstaanders slechts een vaag idee hebben van wat er zich daarbinnen afspeelt.

Mensen achter slot en grendel zetten, komt eigenlijk vanuit een 'vrij katholiek idee', vertelt Sam. 'Dat idee was dat personen moesten boeten voor wat ze gedaan hadden en tot inkeer moesten komen.'

'Soms zie je dan in de media dat ze een badkamer, een tv en een playstation hebben, dat lijkt daar zalig', vertelt Charlotte. Anderzijds is er ook het eerder agressieve en ongure mediabeeld, dat ons idee over gedetineerden beïnvloedt. Beide indrukken doen geen recht aan het volledige plaatje. 'We zien alleen maar daders', klinkt het bij Charlotte.

Dat beeld wordt volgens Sam versterkt door het gebrek aan differentiatie: 'Ik stel me er vragen bij dat iemand die een moord heeft gepleegd en iemand die een drugsdelict heeft begaan in dezelfde instelling terechtkomen. Dat maakt dat gedetineerd zijn op zich voor een groot stigma zorgt.'

Een luisterend oor

Verder benadrukt hij dat achter de feiten die iemand gepleegd heeft nog altijd een mens en een context zitten. 'Vaak zijn mensen die in een gevangenis terechtkomen heel kwetsbaar. Dan is het belangrijk om hen te begeleiden in plaats van hen verder te laten wegkwijnen.'

Van zijn vrijwilligerswerk heeft Sam vooral geleerd dat gedetineerden vaak gewoon nood hebben aan een luisterend oor. 'Elke persoon in een gevangenis draagt het etiket "dader" of "gedetineerde". Je moet daar durven doorkijken en de persoon zelf zien. Daarvoor moet je met empathie en zonder vooroordeel naar iemand kunnen luisteren.'

Om diezelfde reden kunnen gedetineerden dan ook bij de Commissie van Toezicht met problemen of klachten terecht, zonder dat de medewerkers weten voor welke feiten ze in de instelling zitten.

Andere blik

Eén ding is voor de twee vrijwilligers zeker: binnen het huidige straf- en gevangenissysteem zijn er nog tal van zaken die anders of beter kunnen. Er worden steeds nieuwe manieren gezocht om (ex-)gedetineerden te helpen en te begeleiden. Een mooi voorbeeld hiervan is Touché: een vzw die agressiebegeleiding aanbiedt.

Marjan Gryson, een van de oprichters van dit project, was te gast bij de podcast Zwijgen is geen optie en vertelde daar hoe ze agressie als een sterkte ziet. Voor haar toont het de wil en de energie om iets te veranderen. Ze probeert gedetineerden dan ook vooral te helpen hun toekomstdromen te verwezenlijken, in plaats van te blijven hangen bij wat ze in het verleden fout hebben gedaan.

Charlotte is ervan overtuigd dat zulke initiatieven gedetineerden een mooiere toekomst kunnen geven. Ook Sam is enthousiast, maar hij vertelt er wel bij dat niet alle gedetineerden voor dat soort projecten openstaan.

Blijven zoeken

Toch vindt hij dat we moeten blijven zoeken naar meer van dat soort initiatieven. 'Het is een mooi voorbeeld van iets wat gedetineerden kan helpen, waardoor het dan ook weer de samenleving helpt. Zo zie ik het altijd graag.'

Momenteel zorgt de gevangenismuur nog steeds voor een drastische scheiding tussen binnen en buiten. Van een systeem dat die binaire oppositie kan verzachten, is voorlopig nog geen sprake.

Toch zou een meer transparante grens volgens Charlotte niet alleen voordelig zijn voor gedetineerden zelf. Zo vertelt ze: 'Als iedereen met gedetineerden in contact zou komen, zouden ze echt verschieten. "Zijn dat gedetineerden? Die zijn gewoon zoals wij."'