KU Leuven vraagt ICT-gigant HP om transparantie

Recent tilde de KU Leuven haar actie rond mensenrechten naar een nieuw niveau: ze is een dialoog gestart met leverancier HP om transparantie te eisen over de productieketen van de ICT-toestellen die ze aankoopt. Dat is pionierswerk in Vlaanderen.

'Van alle sectoren hebben bedrijven als Apple of HP de meest complexe toeleveringsketen', vertelt Boris Verbrugge, onderzoeker duurzame ontwikkeling bij onderzoeksinstituut HIVA-KU Leuven. 'Tussen de levering van zo'n toestel en de grondstofontginning aan het begin zitten minstens twaalf verschillende schakels. Daarbij zijn wel honderden, zo niet duizenden bedrijven betrokken.'

Die ICT-keten is ondoorzichtig, maar ook vooral gekoppeld aan serieuze milieuverontreinigingen en inbreuken op mensenrechten - denk aan vervuiling en dumping van gevaarlijke stoffen, slechte werkomstandigheden of onderbetaalde arbeid.

Wetgeving rond ketenzorg op til

Op zowel Europees als Belgisch niveau wordt momenteel gediscussieerd over wetgeving die bedrijven verplicht om aandacht te besteden aan mensenrechten en milieu-impact in hun productieketens. Ook bij publieke organisaties groeit de verantwoordelijkheidszin om actie te ondernemen op het vlak van de zogenaamde 'ketenzorg'.

Met het oog op onderzoek en onderwijs, bestelt ook de KU Leuven elk jaar een karrenvracht laptops en print-, kopieer- en scantoestellen. 'De universiteit besteedt daarmee jaarlijks ettelijke miljoenen euro's aan ICT-producten', vertelt Verbrugge. 'Ze heeft moreel een maatschappelijk belangrijke rol, maar ook een reëel economisch gewicht. Daarmee kan ze invloed uitoefenen op producenten.'

In dialoog met een ICT-gigant

De dialoog die de universiteit opzette, is in deze fase bedoeld om na te gaan waar er precies milieu- of mensenrechtenrisico's zitten. 'Concreet hebben we nu twee productcodes doorgegeven van laptops en desktops die we frequent bestellen', vertelt Verbrugge. 'Daarvan hebben we gevraagd om de toeleverketens bloot te leggen, liefst tot op het niveau van de mijnen.'

In de praktijk blijkt evenwel dat zelfs een techgigant als HP nog niet zo ver staat. 'Zij zijn het ook niet gewend om zo'n vragen te krijgen, al merk je wel dat er zeker een bereidheid is om te luisteren', gaat Verbrugge verder.

Sinds de pandemie wordt de wereld, en daarmee ook de KU Leuven, geconfronteerd met grote vertragingen in de levering van elektrische apparaten. 'HP zelf wist niet precies waar de oorzaak lag van die vertragingen. Dat is voor hen zelf ook een extra stimulans om inzicht te krijgen in die keten.'

Mensenrechtenclausule

Om te garanderen dat de dialoog met leveranciers rond duurzaamheid er komt, wordt voortaan een mensenrechtenclausule aan de ICT-inkoopcontracten gekoppeld. Bij het afsluiten van het contract engageert de leverancier zich daarbij om in dialoog te gaan over mensenrechten.

Dat geeft nog geen garanties over de inhoud van de gesprekken, maar het is toch de eerste keer dat de KU Leuven mensenrechten verwerkt in haar aankoopdossiers. Verbrugge: 'De Vlaamse overheid stelt zo ook een clausule ter beschikking die je in je contract kan zetten. Daar staan dan verwijzingen in naar internationale arbeidsstandaarden, maar in de praktijk gebeurt daar zelden iets mee. Deze clausule hebben we zelf opgesteld als aanknopingspunt om gesprekken op te starten.'

Peuteren in de keten

Het succes van zo'n dialoog staat of valt met de mate waarin een leverancier transparant wil zijn. 'Bij HP is de bereidheid groot: we hebben al inkijk kunnen krijgen in de controles die HP zelf uitvoert bij haar leveranciers', vertelt Sofie Pieraerd, hoofd van het Klanten- en Servicecentrum van de centrale IT-dienst van KU Leuven. 'Dat gaat bijvoorbeeld over de "scorekaarten" die HP opstelt en de concrete problemen die gekoppeld zijn met specifieke leveranciers. Je zit dan op het niveau van de assemblagefabrieken in China.'

'Als we op milieu- of mensenrechtenrisico's stoten, kijken we of we zelf iets kunnen doen of we hulp inroepen van derde partij werken', gaat Pieraerd verder: 'Het zou naïef zijn om te denken dat de KU Leuven zo'n probleem alleen kan oplossen. Om dieper in zo'n toeleveringsketen te graven is er een organisatie als Electronics Watch waarop je kan terugvallen. Die hebben meer expertise en mogelijkheden om ter plaatse te gaan controleren. Je kan moeilijk zelf naar een fabriek in Wuhan gaan.'

Daarnaast is er de vraag wie je verantwoordelijk kan stellen. 'Wij kunnen van onze leveranciers wel eisen om in dialoog te gaan, maar rechtstreeks eisen stellen aan producenten dieper in de keten kan je niet', legt Pieraerd uit. Ook het wettelijk kader maakt het dus moeilijk. Zo kan de universiteit HP ook enkel bevragen over producten die ze zelf aanschaffen.

Interuniversitaire slagkracht

Op verschillende niveaus – tussen de Vlaamse universiteiten, maar ook federaal – vindt nu ook overleg plaats om samen actie te ondernemen. Hoe meer druk je kan zetten op de markt, hoe effectiever je eisen kan stellen aan producenten, zegt Pieraerd. 'Eigenlijk zou je de druk moeten opvoeren met alle publieke organisaties samen.'

'De bewustwording is er op alle niveaus, maar ik heb wel het gevoel dat we een koploper zijn. Er liggen zaken op tafel, maar er zijn nog geen knopen doorgehakt. We moeten nu niet alleen overleggen, maar ook actie ondernemen. Een andere valkuil is dan weer dat je teveel in één klap wil lanceren.'

Just in time

Zo'n dialoog voeren met een producent als HP, is een werk van lange adem. Kan de KU Leuven zelf ondertussen geen extra stappen ondernemen?

Gezien de universiteit moet blijven draaien, wordt er al eens druk gezet op leveranciers om op tijd te leveren. 'Daar zou je eventueel een dialoog kunnen starten over de standaard levertermijnen voor bepaalde producten', vertelt Pieraerd.

Nu werken veel leveranciers met just-in-time delivery. Dat kan gevolgen hebben voor werkomstandigheden in de toeleveringsketen. ‘Voor sommige producten zullen we altijd just-in-time nodig hebben’, geeft Pieraerd aan, ‘maar voor andere producten zou een voorraad opbouwen, kunnen helpen om die druk te verminderen.'

Gezocht: fair trade printers

Afgezien van de dialoog, houdt de universiteit al langer rekening met sociale en ecologische criteria bij haar ICT-aankopen. Het blijft echter roeien met die riemen die er zijn.

'Voor onze laptops en desktoppen kijken we naar het label vanTCO Certified', vertelt ICT-aankoper Bram Vermeir. 'Die nemen heel wat aspecten mee in overweging en dat wordt blijvend gemonitord.'

Zo'n duurzaamheidsaspecten in de aankoop verwerken, vraagt heel wat kennisopbouw. Sommige certificaten zijn bijvoorbeeld door bedrijven zelf opgesteld: het ene label is dus heel wat verregaander of betrouwbaarder dan het andere.

'Op ecologisch vlak kan je aan zo'n labels nog het voordeel van de twijfel geven', legt Verbrugge uit. 'Die zijn objectief meetbaar, maar op sociaal vlak bestaan momenteel geen staalharde garanties.'

Bovendien is er niet altijd een label beschikbaar, en op het eind van de rit moet de universiteit wel haar materialen hebben, aldus aankoper Vermeir. 'Op de markt van print- en kopieertoestellen bestaat er bijvoorbeeld geen TCO Certified-label. Als je daar op voorhand in je bestek strikte duurzaamheidscriteria zou vastleggen die producenten zelf niet kunnen nakomen, loop je in een aantal gevallen het risico om zonder leverancier te eindigen.'

Roep om verankering

Bovenal rest de vraag hoe fundamenteel de universiteit wil kiezen om duurzaamheid te verankeren in haar aankopen. 'Als je zo'n complexe processen opzet als die dialoog, vraagt dat investeringen', vertelt Verbrugge.

Zowel in de aankoopfase als in de dialoog met producenten als HP is er expertise nodig, waarvoor de KU Leuven nu bij het HIVA, Fair ICT Flanders en Electronics Watch te rade gaat. 'Tot nu toe zijn zowat alle initiatieven rond fair ICT gelukt door creatief te denken over de mogelijkheden binnen het bestaand budget', vertelt Pieraerd. 'Nu het beleid ook structureel inzet op duurzaamheid, kan dat initiatieven enkel maar versterken.'

'Voorlopig gaat het', geeft ook aankoper Vermeir aan. 'Als je bij elke leverancier gaat doen wat we nu doen bij HP, dan ga je wel prioriteiten moeten stellen of je capaciteit uitbreiden.'

Dat zou kunnen in de vorm van een formeel beleid rond mensenrechten in toeleveringsketens, aldus Verbrugge. 'Wij willen nu vooral sensibiliseren en draagvlak creëren om hier systemisch mee aan de slag te gaan. Een collega knoopt momenteel gesprekken aan met rectorkandidaten om te zien hoeveel ruimte er daar voor is.'

'Iedereen wil werken aan mensenrechten', vervolgt Verbrugge. 'De vraag is hoeveel budget er voor wordt vrijgemaakt en in welke mate het geïntegreerd wordt.'

Unieke universitaire expertise

Hoe problemen binnen de productieketens best aangepakt worden? Mirakeloplossingen zijn er niet. Labels zijn niet altijd betrouwbaar. Van bovenaf strikte standaarden opleggen aan bedrijven, blijkt evenmin een wondermiddel.

Bij bepaalde initiatieven loop je zelfs het risico het omgekeerde effect te krijgen, vertelt Verbrugge. 'Stel: je eist bepaalde standaarden van de dichtste leverancier. Dat brengt extra kosten met zich mee, welke de leverancier zal trachten af te wentelen op zijn eigen leveranciers. Op die manier schuift het probleem gewoon verder op.'

Uitdagingen zijn er zeker, maar tegelijk groeit het bewustzijn rond de problematiek en gebeuren meer en meer acties. 'Wel is het nodig om bij alle initiatieven kritisch na te denken over de impact doorheen de keten', geeft Verbrugge nog mee.

'Idealiter leg je deze verantwoordelijkheid niet enkel bij de aankoopdienst, maar maak je er een gedeelde verantwoordelijkheid van. Als universiteit beschikken we over een unieke expertise. Het zou zonde zijn om die niet in te zetten.'