Gezocht: het recht op onbereikbaarheid

Uitputting, stress en in ergere vorm zelfs burn-out. Ze zijn niet min, die potentiële gevolgen van voortdurend bereikbaar, voortdurend geconnecteerd zijn. Ook studenten en proffen hebben recht op deconnectie, maar tot op vandaag ontbreekt een kader waarop ze kunnen terugvallen om dat recht af te dwingen.

Zou Toledo ooit al meer gebruikt zijn dan nu? Als gevolg van de pandemie boomen de online communicatiekanalen, daarmee de scheiding tussen privé en werk als nooit tevoren onder druk zettend.

Vandaar dat in januari een interprofessionele collectieve arbeidsovereenkomst werd afgesloten rond telethuiswerk. Een van de belangrijke punten daarin is het recht op deconnectie. Deconnectie gaat over het ontkoppeld zijn van werkgerelateerde ICT's met het oog op mentaal herstel en algemeen welzijn. Broodnodig, want zo'n momenten zorgen ervoor dat je even kan loslaten en kan recupereren.

Lesvrije, maar geen stressvrije week

Ook in de academische wereld is de druk om bereikbaar te blijven een pijnpunt. 'Studenten en proffen hebben een flexibele omgang met werktijd en deadlines', vertelt Alice Verlinden, doctoranda in Werk en Organisatiestudies aan de KU Leuven. 'Daardoor is het uitdagend om te garanderen of reguleren wanneer en hoe iemand onbereikbaar mag zijn.'

Deconnecteren is dan wel broodnodig om tot rust te komen, in de praktijk is het moeilijk als je niet anders kan dan je mails te controleren op binnenkomende opdrachten. 'Om 18u 's avonds kreeg ik een mail dat we de volgende ochtend verplicht aanwezig moesten zijn voor een online evenement met bijhorende opdracht', vertelt Jelle*, student aan de UCLL. Het is moeilijk om op zo'n moment daartegen in te gaan zonder richtlijnen.

Ook studente Isabelle*, die te kampen kreeg met een burn-out, vertelt over de link met haar moeilijkheid om te deconnecteren: 'Constant bereikbaar moeten zijn is niet de oorzaak van mijn burn-out maar het is wel de reden waarom die niet weggaat.'

'Net na de lesvrije week had ik al een thesis-deadline', vertelt ook KU Leuven studente Katja*. 'Ik was vroeg klaar met de examens, dus ik was haast direct terug beginnen thesissen. In de lesvrije week zelf plande ik aan zee wat te ontspannen, maar maandag had ik een afspraak met mijn promotor. Die afspraak werd keer op keer uitgesteld, wat me dwong om daar constant mee bezig te zijn. Precies alsof mijn promotor niet besefte dat het lesvrije week was.'

You've Got Mail

Verlinden wijst op de rol van technostress: 'Het onverwachts karakter van technologie kan voor stress zorgen. Je weet niet wat zal binnen komen, dus je kan een soort fomo (fear of missing out, red.) krijgen, een angst om belangrijke berichten te missen.’

Die neiging om berichten te gaan controleren wordt er niet minder op, nu de communicatie zoveel online verloopt. Maar ook interne dwang en verwachtingen spelen mee, vertelt Verlinden: 'Doordat je kan zien wanneer iemand een mail doorstuurt, kan er druk ontstaan om snel te antwoorden. Zo ontstaat de vrees om als een slechte collega gezien te worden als je dat niet doet.'

Dat interne druk een rol speelt, vertelt ook Ivana Vranjes, assistent professor in de Arbeid- en Organisatiepsychologie aan de universiteit van Tilburg. 'Als ik 's avonds een mail binnenkrijg over een probleem dat opgelost moet worden, vind ik het zelf heel moeilijk om die te laten liggen.'

Vranjes vult aan: 'Als professor heb ik het gevoel dat er van je verwacht wordt dat je heel bereikbaar bent. Je wil ook gewoon snel antwoorden zodat de studenten tevreden over je zijn.'

Deb Vansteenwegen, hoofd personeelsdienst van de KU Leuven, geeft aan
dat onduidelijke verwachtingen een nefaste rol kunnen spelen: 'Als collega's
snel mails beantwoorden, ook in het weekend, kan dat verwachtingen
scheppen en druk met zich meebrengen. Zo kan een ongezonde cultuur ontstaan.'

De academische vrijheid om continu gestoord te worden

Wie zich nu op het Onderwijs en Examen Reglement (OER) wil beroepen om zijn recht op onbereikbaarheid te garanderen, komt lelijk uit. 'Studenten moeten hun e-mails binnen een redelijke termijn lezen en kunnen zich niet op het niet-lezen ervan beroepen om verplichtingen te ontkomen', staat daar te lezen.

Algemene regels installeren die ieders deconnectie beschermen blijkt echter moeilijk zonder daarbij de flexibiliteit te limiteren die academici zo nodig hebben. 'Door strikte regels op te leggen zoals een verbod op e-mails na de werkuren, geraak je de academische flexibiliteit kwijt', bevestigt Vansteenwegen, van de KU Leuven personeelsdienst. We maken rond bereikbaarheid liever afspraken in de teams zelf.'

Signalen dat het personeel het moeilijk heeft met het vele online werk, zijn er zeker, maar stress en burn-out hangen met meer samen dan enkel deconnecteringsmoeilijkheden, klinkt het bij Vansteenwegen. 'In coronatijd is het zeker relevant om het nut van recuperatie en deconnectie te beklemtonen in de teams, zonder daarbij in algemene regeltjes te vervallen. De druk is wel vergroot om iets richtinggevends te doen rond deconnectie. Ik wil daarover zeker in debat gaan, deconnectie zal ook in het hybride werk post covid belangrijk blijven.'

Waar kan je wel op terugvallen als student als de werkprikkels je deconnectie verhinderen? Vicerector Onderwijsbeleid Tine Baelmans wijst in de eerste plaats op het kalenderjaar: ‘Dat is een kader waar proffen mee rekening dienen te houden, namelijk de student met rust laten in de blok en het verlof. Anders hoop ik dat de POC (de Permanente Onderwijscommissie waar personeel en studenten in dialoog treden, red.) problemen opvangt.'

'Er werd ons wel gevraagd om ons zoveel mogelijk te houden aan de uurroosters', vertelt professor Magaly Rodriguez Garcia: 'Dat is ons gevraagd, maar ik verneem van studenten dat sommige collega's daar wat vrijer mee omgaan en hun lessen op andere momenten online plaatsen. De vraag is of de faculteit al dan niet meer controle kan uitoefenen op dat vlak.'

Een charter rond onbereikbaarheid

Gelet op de rol van interne dwang en stress, is het cruciaal om verwachtingen te verduidelijken en concrete afspraken te maken, vertelt Verlinden. 'Het OER stelt dat studenten binnen een redelijke termijn hun mails moeten bekijken. Definieer dat helder en maak duidelijk dat mensen in het weekend gerust dingen opzij mogen zetten.'

'Sommige bedrijven werken met een charter. Daarin benadrukken ze dan het belang van deconnecteren. Op die manier sensibiliseren kan voor de universiteit ook een interessante optie zijn.' Het probleem doet zich namelijk voor wanneer het kader van uurroosters en kalenderjaar niet nagevolgd wordt of onderlinge afspraken rond onbereikbaarheid ontbreken. Zo'n charter kan een gunstig aangrijpingspunt zijn voor studenten. Die zouden zulke richtlijnen kunnen aangrijpen in communicatie met proffen, gezien het hiërarchisch verschil tussen professor en student nu afspraken rond onbereikbaarheid kan bemoeilijken.

Vicerector Baelmans wil eerst evalueren hoe breed het probleem is, alvorens beleid te maken. 'Studies naar het welbevinden van studenten moeten die evidenties uitwijzen.'

'De fundamentele vraag is ook hoe je verder wil met de rechten en plichten van studenten. Moeten die allemaal expliciet neergeschreven worden? Daar ben ik niet echt voorstander van, dan ondergraaf je het idee van de participerende werking binnen de universiteit. De basishouding zou er één moeten zijn van dialoog tussen studenten en academisch personeel.'

'Regelgeving ben ik dus geen voorstander van, maar een charter of een engagementsverklaring is van een andere orde; dat is dan eerst nog een debat waard. Het lijkt me als algemene richtlijn wel normaal dat studenten maar éénmaal per dag hun mail moeten checken.'

Op vlak van sensibilisering lijkt in elk geval nog een weg te gaan. Ook professor Rodriguez Garcia gaat akkoord: 'Je moet niet altijd direct antwoorden of bereikbaar zijn; iedereen heeft recht op een weekend, een rustmoment. Het is belangrijk dat te communiceren.'

* dit zijn gefingeerde namen.