Xavier Taveirne: 'Eenzaamheid heeft duizend-en-één gezichten, wij hebben er zestien laten zien'

In Eenzaam volgde Taveirne zestien mensen enkele weken lang om Vlaanderen te tonen hoe eenzaamheid mensen van alle leeftijden en achtergronden kan treffen. Hoewel hij een interviewstop had ingelast, kregen wij nog de kans hem te interviewen.

Vanwaar de aanzet voor dit programma? Bent u er zelf mee afgekomen of bent u ertoe benaderd?
Xavier Taveirne: 'Het was mijn eigen idee, omdat ik steeds vaker mensen zag die aan het worstelen waren met iets. Ze vonden geen aansluiting, droegen een soort frustratie met zich mee. Ik maak daarbij wel het onderscheid tussen alleen zijn en je eenzaam voelen. Mensen kunnen zeer goed alleen zijn, dat is nog geen eenzaamheid. Of je kan ook omgeven zijn door tientallen mensen en je toch eenzaam voelen.'

'Maar toen ik die echte "eenzaamheid" begon af te lijnen, merkte ik wel dat ik het steeds vaker tegenkwam. Het zit op heel veel plaatsen, veel mensen hadden het nog niet noodzakelijk voor zichzelf zo benoemd maar kwamen wel in de gesprekken met ons tot de constatering dat ze er misschien wel een vorm van in zich droegen.'

'Zo zijn we rond de tafel gaan zitten om te kijken hoe we daar een televisieprogramma over konden maken, en hebben we een oproep tot getuigenissen gedaan in maart. Aan de reacties voelden we dat het iets was wat duidelijk bij veel mensen een snaar raakt. Daar moesten we verder mee gaan.'

Denkt u dan dat u minder reacties zou hebben gekregen tien of twintig jaar terug?
'Twintig jaar geleden was ik achttien, ik weet niet of de maatschappij er toen klaar voor was om over eenzaamheid te praten. Ik vind dat moeilijk giswerk. Daarvoor was ikzelf niet genoeg aanwezig in die maatschappij omdat ik een zeer teruggetrokken puber was.'

'Ofwel ben ikzelf geëvolueerd als persoon, waardoor ik mijn empathische ik wat verder ontwikkeld heb en meer ontvankelijk ben voor signalen die ik oppik, ofwel is het inderdaad zo dat het eenzaamheidsgevoel er meer is dan vroeger. Ik vermoed een combinatie van de twee.'

'In de jaren '90 waren er natuurlijk geen sociale media, en net via die kanalen heb ik heel veel reacties binnen gekregen.'

Zijn die eigen ervaringen uit uw pubertijd in het programma aanwezig?
'Ik vond dat het programma absoluut niet over mij moest gaan. Ik weet ook wel dat als je zelf met het idee voor een programma afkomt, je moet uitleggen waarom je dat doet. Er moet ook een aanleiding zijn. Maar in het programma zelf was ik allerminst belangrijk. De mensen en hun verhalen waren van tel, en wat je daar maatschappelijk mee wil doen. Ik was een soort lijm en de rode draad voor die verhalen.'

'Mijn vraag is altijd geweest om zoveel mogelijk buiten beeld gehouden te worden. Soms ben je nodig in beeld omdat je merkt dat hoe dichter je bij iemand zit, hoe persoonlijker het gesprek wordt. Toch wilde ik net zoals bij Voor De Mannen (waarin Taveirne in gesprek gaat met de eerste generatie mannen die zich als homo durfde te outen, red.) zoveel mogelijk op de achtergrond staan. Omdat het echt niet over mij gaat. Het gaat over de verhalen die we daar vertellen.'

'Voor een stuk zit er wel een persoonlijk verhaal in. Ik heb momenten van alleen zijn en van beperkte eenzaamheid gekend, maar geen structurele eenzaamheid. De verhalen die we hebben laten zien beschouw ik als structurele eenzaamheid: eenzaamheid die er elke dag is, waarmee je opstaat en gaat slapen, die als een donker beest in die kamer, soms groot, soms klein, maar wel altijd aanwezig is. De eenzaamheid of het alleen zijn dat ik in mijn leven gevoeld heb, waren kortere periodes; daar kwam ook altijd wel een einde aan. Ik denk dat de meeste mensen die wij gesproken hadden het gevoel hebben dat dit voor altijd is.'

Waarom specifiek de keuze deze zestien mensen te volgen?
'We hadden veel verschillende verhalen nog aan bod laten komen, maar wat voor ons belangrijk was, was diversiteit. We lieten evenveel mannen als vrouwen aan het woord en met verschillende achtergronden. Eenzaamheid heeft duizend-en-één gezichten, wij hebben er zestien laten zien, die allemaal een stukje van het verhaal afdekken. Dat gaat over partners, mantelzorg, structurele eenzaamheid omdat je niemand rond jou hebt als jongere, over al je vrienden zien sterven en zelf niemand meer hebben omdat je ouder bent, over misbruik enzovoort.'

'Eenzaamheid heeft zoveel aanleidingen. Daarom hebben we ervoor gekozen om zestien verhalen te laten zien die eigenlijk met elkaar niet zo heel veel te maken hebben, maar waar je als je ze allemaal naast elkaar legt wel eenzelfde eindgevoel hebt: die eenzaamheid, dat alleen zijn.'

Hoe lang hebt u aan het programma gewerkt?
'We zijn een jaar geleden begonnen. We hebben eerst twee maanden onderzoek gedaan over het onderwerp zelf, om dan tot de conclusie te komen dat er gewoon niet veel aan te snappen valt want er zijn duizend-en-één aanleidingen, duizend-en-één oplossingen en duizend-en-één mensen. Met dat in het achterhoofd wisten we wel dat als we het zouden laten zien, we ons niet moesten concentreren op een bepaalde niche. Mijn vermoeden werd bevestigd: het zit overal, zowel bij jong als bij oud.'

'We kennen allemaal de oude man of vrouw naast de sanseveria in het rusthuis. Dat is voor veel mensen eenzaamheid. De eerste aflevering toonde echter eenzaamheid bij jongeren. Mijn ouders zeiden achteraf: "Die zijn toch niet eenzaam? Dat komt nog wel goed, dat zijn jonge mensen." Maar wat wil je natuurlijk niet horen als je jong bent? "Het komt wel goed." Nee, je zit daar nu mee en je hoopt dat het later nog goed komt, maar dat is niet wat je nu wil horen.'

Heeft u nu nog contact met de deelnemers aan het programma?
'Met een aantal mensen. Ik laat de beslissing vooral bij hen liggen. Ik vind het moeilijk om mezelf nu een vertrouwenspersoon te noemen. Ik denk wel dat ik hun vertrouwen heb gegeven en het gevoel dat ze bij mij veilig hun verhaal konden doen, dat wil ik ook zo houden. Daarom probeer ik zo algemeen mogelijk te praten over de mensen uit het programma. Ik wil niet dat zij dan ineens iets lezen hier en zich afvragen wat ik allemaal over hen aan het vertellen ben.'

'Maar mijn mailbox en gsm staan open voor iedereen. Sommige mensen hebben daar nood aan. Soms mailen ze met andere mensen van de redactie van De Chinezen (productiehuis Eenzaam, red.), soms met mij. Ik zal er altijd zeker op antwoorden. Als je dit soort programma maakt, kan je niet gewoon even met je camera binnen vallen: "Hey, vertel me eens over je eenzaamheid? Oké ciao’kes, we sturen je de montage nog door, tot nooit meer." Dat is gewoon niet zo netjes.'

Heeft u veel reacties gekregen van kijkers?
'Gigantisch veel, en tot op vandaag eigenlijk. Ik ben over niets zo vaak geïnterviewd of aangesproken als over dit programma. Dat is heel fijn maar heeft wel tot gevolg dat de nazorg van het programma tijd vergt. Ik probeer iedereen te beantwoorden en moest daar echt een dag per week voor vrij maken om de hele dag door antwoorden te sturen. Je wil mensen die hun verhaal vertellen dan ook niet louter sturen: "Bedankt voor uw reactie, tot later." Nee, je wil echt aangeven dat je het gelezen hebt en een persoonlijk antwoord geven. Je kan het natuurlijk niet oplossen. Maar die reacties blijven wel komen.'

'We waren ons zeer bewust van het feit dat met dit programma niet alles miraculeus opgelost ging zijn of dat het beleid het euvel onmiddellijk ging vastpakken en er vanalles mee ging doen - net omdat het zo complex is en de politiek het daar heel moeilijk mee heeft. Wat doe je met eenzaamheid? Uiteraard vindt iedereen het heel jammer, eenzaamheid polariseert niet hé (lacht). Je wil niet te betuttelend of belerend zijn, maar tegelijkertijd is het ook moeilijk om er algemeen beleid rond te maken. Ik denk dus: lokale initiatieven, hoe meer hoe beter. Dat je daar wel iets mee in gang krijgt. Of we met het programma veel in gang hebben gezet, weet ik niet. Maar we hebben wel veel mensen anders doen kijken naar eenzaamheid.'

'Als ik een mail krijg van iemand die mijn programma heeft gezien en zegt dat hij al twee maanden niet meer in het rusthuis geweest was en dat nu gedaan heeft met een huilende oma in zijn armen, dan denk ik: fijn, het heeft een impact gehad. Hetzelfde wanneer een jongen zegt dat hij gisteren aan zijn ouders verteld heeft dat hij op mannen valt, daar met hen de hele avond over heeft gepraat en ze dan samen Voor De Mannen gekeken hebben.'

'Net omdat we die impact hebben, moeten we ook goed nadenken over hoe je er verstandig mee omgaat. Als ik elke dag in De Ochtend een mening over vanalles heb, zal de devaluatie van mijn mening snel gebeurd zijn. (lacht) Nobody cares wat ik elke dag te vinden heb. Dus als je echt een mening hebt, doseer die goed en zeg het dan. Voor de rest denk ik dat je als journalist met open blik naar de wereld moet kijken en naar wat er nu aan het gebeuren is, maar ook naar wat er achter het nieuws zit.'

Hoe heeft de bekendheid na het winnen van De Slimste Mens ter Wereld u geaffecteerd op het vlak van eenzaamheid? 'Ik ben er niet eenzamer door geworden. Het heeft er wel voor gezorgd dat ik nu meer terugplooi op de mensen die al in mijn leven waren. Ik besef nu beter dat mijn vrienden en familie echt heel goede en fijne mensen zijn. Ik merk ook wel dat ik minder buitenkom, minder ga dansen. Nu, ik ga wel op café en op restaurant. En dan zijn het vooral de mensen rond mij die zien dat iemand mij herkent.'

'Wat er wel is gebeurd, is dat ik nu minder oogcontact maak op straat. Nu zie ik mensen kijken, zich omdraaien, nog eens kijken en dan vraag ik me af wat te doen. Moet ik knikken? Moet ik niet knikken? Als ik niet knik, ben ik een lul. Als ik wel knik, denken ze: hier de BV, hij is herkend hoor. You can’t win it. Dus wandel ik maar met een vage blik over straat.'

Heeft u dat altijd al gehad, dat u zich zo op de achtergrond houdt? 'Nu gaan mensen denken: o hier, de bescheidene. Daar heeft het ook niet mee te maken, want als ik heel bescheiden zou zijn, zou ik nooit voor de camera of achter de microfoon kruipen, want bij elke mediaman of -vrouw zit er ijdelheid.'

Maar u wilt wel af van dat label van Bekende Vlaming? (Een luistervinkende VRT-directeur Informatie grinnikt: 'Hij is zó populair. Xavier is heel belangrijk voor ons, hé.')

(lacht) 'Dat is heel lief. En die zeggen dat niet zo vaak, dus het is fijn eens te horen dat je belangrijk bent voor dit huis.'

'Ik ben bekend geworden door wat ik doe. Door radio, door TV, door De Slimste Mens. Maar ik quiz gewoon super graag, dus dat was niet om bekend te worden. Voor mij was dat gewoon een toffe quiz en ik heb daar ook met veel plezier aan deelgenomen. Ik had er evengoed in één aflevering uit kunnen liggen.'

Nu bent u wel heel bescheiden.
'Tja, je hebt een paar gelukskes gehad, dat hoort ook bij die quiz. Je gaat geen tien afleveringen door als je niets weet, dat is ook zo. Maar ik denk dat ik bekend ben door mijn journalistiek werk. Enfin, dat hoop ik toch. En voor mij is dat oké. Ik kan die twee ook perfect met elkaar rijmen. Maar net omdat je daardoor al wat bekender bent, bestaat het gevaar dat je belangrijker wordt dan het programma dat je maakt. En in sommige gevallen is dat goed: als je bijvoorbeeld entertainment maakt, dan kijken mensen voor de presentator, voor diegene die het vastpakt. En ik heb daar ook ontzettend veel respect voor.'

Wat voor programma’s zou u zelf nog graag willen maken?
'Ik zou graag eens de meest gehate mensen uit ons land of wereldwijd volgen en interviewen. Dat intrigeert mij: wanneer je als individu gehaat wordt door iedereen, wat dat met je doet, waar dat vandaan komt. Ik vind dat een boeiend gegeven.'

Waarvan denkt u dat die fascinatie komt?
'Het is niet zo dat ik een heel donkere kant heb. Het fascineert mij gewoon hoe mensen denken. En het is ook interessant eens te luisteren naar mensen waar iedereen al een mening over heeft. Het zal waarschijnlijk geen fraai verhaal zijn, maar misschien moeten we toch gewoon eens luisteren.'

En denkt u dat Vlaanderen daar klaar voor is?
'Nee, absoluut niet. Ik denk dat je het moet maken voordat je weet of je het kan uitzenden. Ik zit zelf ook nog met de gewetensvraag of je bijvoorbeeld seriemoordenaars een platform moet geven. Langs de andere kant, die mensen hebben hun verhaal al kunnen doen op het proces natuurlijk, maar ik ben wel menselijk benieuwd naar hoe ze daar zoveel jaar later op terugkijken. Ik bedoel: wat bezielt iemand om meisjes te kidnappen, seksueel te misbruiken, in een kelder weg te stoppen? Hoe rechtvaardig je dat voor jezelf?'

'Ik vind mensen die in het duister lopen interessanter. En gelukkig lopen er veel mensen in de zon hé, laat ons dat zo maar houden. Maar ja: daar zitten vaak niet de beste verhalen.'