Professor Liesbet Stevens waarschuwt voor hokjesdenken

Op 1 oktober geeft Liesbet Stevens een lezing over ‘gendergerelateerde stereotypen als uitdaging voor recht en samenleving’ in het Kaaitheater. Blootsvoets en met een stuk toast in de hand gunt Stevens ons een vooruitblik op haar voordracht. Het werd een babbel onder vrouwen.

Uw seminarie gaat over de uitdaging van genderstereotypen voor het recht en onze samenleving. Waaraan mogen we ons verwachten?
Liesbet Stevens: ‘Ik krijg heel vaak de reactie ‘Zijn stereotypen nu zo belangrijk?’ maar ze zijn echt overal. Zoals in de reclame, daar is de vrouw altijd aan het wassen en zijn het altijd mannen die belangrijke beslissingen nemen.’

‘We denken allemaal in stereotypen - ik doe dat soms ook nog - want dat is de manier waarop wij een beslissing kunnen nemen wanneer we geconfronteerd worden met een veelheid aan informatie. Maar stereotypen beïnvloeden en beperken ons ook.’

Het is dus des mensen om in stereotypen te denken?
‘Ja, en die stereotypen zijn vaak heel impliciet aanwezig. Je zou bijna kunnen zeggen dat hoe implicieter die genderstereotypen - dus over mannen en vrouwen - zijn, hoe meer ze ons leven regelen zonder dat we er zelf bij stilstaan.’

‘Die overtuigingen over bepaalde groepen gaan steeds meer ons gedrag beïnvloeden zodat we gaan handelen zoals er van dat stereotype verwacht wordt.’

Heeft u daar een concreet voorbeeld van?
‘Een heel klassiek genderstereotype is dat er van mannen nog steeds verwacht wordt dat ze de kostwinner in het gezin zijn. Hoewel we al even in een tweeverdienerssamenleving leven.’

‘We zien uit tijdsonderzoek dat mannen eigenlijk heel veel stress krijgen van dat idee dat zij de kostwinner moeten zijn en het gezin in stand moeten houden. Het inkomen van de vrouw werd vooral vroeger beschouwd als een luxeloontje, waarmee je op vakantie kon gaan en waar je leuke dingen mee kon gaan doen omdat het een bijkomstigheid was. Nu is dat niet meer zo. Het duurde echter heel lang voor we die gedachtegang konden omkeren.’

Is er ook een keerzijde van die medaille?
‘Wanneer vrouwen ouderschapsverlof nemen, kunnen zij na die periode weer aansluiting vinden op het niveau waarop ze toen werkten. Hun carrière kan na dat verlof ook weer groeien.’

‘Bij mannen daarentegen gaat die eerder bergaf omdat het stereotype hen daar belemmert. Want mannen die ouderschapsverlof nemen, worden vaak bekeken als een werkkracht die niet zo gedreven of gemotiveerd is, of als iemand die misschien al op zoek is naar een andere job. Ik sluit dus niet uit dat mannen op dat vlak gediscrimineerd worden.’

Worden mannen nog op andere vlakken gediscrimineerd of ondervertegenwoordigd?
‘Mannen en de zorgsector, dat is eigenlijk zeer dramatisch. Je vindt amper nog mannen terug in scholen. Op de school van mijn kinderen - een kleuterschool en een lagere school - bestaat het volledige lerarenkorps uit vrouwen. Behalve dan de ICT-kracht, maar ik weet niet of hij lesgeeft.’

‘Vorig jaar was een van de twee turnleerkrachten een man, maar die is zijn uren kwijtgeraakt. Daar zijn nu alleen nog maar vrouwelijke leerkrachten. Dat vind ik dramatisch. Er is dan geen goede afspiegeling van de samenleving waarin die kinderen gaan opgroeien.'

‘Je kan dan moeilijk zeggen dat het belangrijk is dat er meer vrouwelijke bestuursleden van overheidsbedrijven komen, maar dat de mannen in de zorgsector ontbreken, vinden we precies helemaal niet zo erg. Ik maak mij grote zorgen dat dat niet de goede richting opgaat.’

Mentale bijstand nodig

De regering startte vrijdag met een proefproject waarbij ze een hulpcentrum opent voor personen die verkracht zijn. Wat denkt u daarvan?
‘Nu komt de jurist in mij naar boven! (lacht) Dat is een zeer goed initiatief. Dat slachtoffer heeft op dat moment een aantal dingen zeer dringend nodig. Die moet fysiek verzorgd worden, psychologische bijstand krijgen en desgewenst een klacht kunnen neerleggen of aangifte doen.'

‘In Nederland en het Verenigd Koninkrijk zien we dat wanneer dat allemaal in eenzelfde centrum kan gebeuren, er meer melding wordt gemaakt van het incident. Het is ook van belang dat er op dat moment al iemand met expertise aanwezig is die de verkrachting bespreekbaar kan maken en dus kan zeggen: ‘Het is jouw fout niet’.'

‘Die mentale bijstand is broodnodig, omdat slachtoffers van een verkrachting een zeer grote kans hebben op het ontwikkelen van een posttraumatische stressstoornis. Dat zegt genoeg over de aard van het geweld, want dat komt voor de rest voor bij oorlogsslachtoffers en soldaten. Maar als je de slachtoffers begeleiding kan geven, vermindert de kans op een posttraumatische stressstoornis enorm.'

Zou een betere regeling op bijvoorbeeld Europees niveau daarin soelaas kunnen bieden?
‘Europa doet al heel veel en heeft al ontzettend veel geïnvesteerd in onderzoek en het aanpakken van het probleem. De jurist in mij roept dan: ‘Let op, iedereen heeft zijn bevoegdheid!’ en het is niet aan Europa om ons tot in de puntjes uit te leggen hoe we dat hier concreet moeten regelen. Op dat vlak ben ik niet zo pessimistisch.’

‘Ik denk dat we nu zien dat er veel in de startblokken staat: de minister van Justitie heeft de ambitie om het strafwetboek te hervormen. Dat wil toch zeggen dat er ook heel fundamenteel over wordt nagedacht.’

Zoals voor genderquota zorgen.
‘Velen zeggen dat quota, en dan vooral genderquota, discriminerend zijn omdat je iemand voorrang geeft op basis van geslacht. Maar quota zijn alleen mogelijk wanneer er keuze is tussen twee gelijkwaardige kandidaten. Iedereen die dus zegt dat door quota slechte kandidaten gekozen worden, vergist zich.'

‘Een man die beter is dan een vrouw, zal de duimen niet moeten leggen ten aanzien van die vrouw. Quota laten wel toe om, wanneer twee kandidaten even valabel zijn, te kiezen voor de kandidaat van de groep die ondervertegenwoordigd is. En ik begrijp dat dat op individueel niveau frustrerend kan zijn, maar je streeft een collectief doel na, namelijk dat alle groepen gelijk vertegenwoordigd zijn.’

Feminist Benedict Cumberbatch

Bent u feminist?
‘Ja, en ik ben er trots op! Ik vind het trouwens fijn als mannen zeggen dat ze feminist zijn. Precies alsof je een vrouw moet zijn om feminist te zijn. Benedict Cumberbatch is ook een feminist. Ik wou altijd een T-shirt van hem kopen met die boodschap erop om aan mijn man te geven, maar daardoor wordt hij nog geen Benedict Cumberbatch. (lacht)'

‘Ik vind het feminisme een beweging die streeft naar rechtvaardigheid voor bepaalde groepen in de samenleving. Dat bedreigt inderdaad het status quo in de samenleving. Het wil iets veranderen aan de bestaande verhoudingen. Dat vind ik iets diep menselijks. Alles kan altijd beter. Dat wil niet zeggen dat het nu slecht is.'

Kunnen we stereotypen dan wegwerken?
‘Wat juristen zeker kunnen doen is het recht zeer goed leren kennen en zich afvragen waarom bepaalde regels ingevoerd werden. Daarna moeten ze op zoek gaan naar waar het allemaal fout loopt om ervoor te zorgen dat slachtoffers toegang hebben tot rechtvaardigheid. En dan moeten de juristen geen schrik hebben om te durven discussiëren over wat er allemaal moet veranderen om een equal access to justice voor iedereen te garanderen.'

En wat kan Jan Modaal doen?
‘Zich eerst bewust worden van stereotypen, en dat dan in vraag stellen. Dat wanneer een man zijn kinderen aan de schoolpoort komt halen, men niet meteen denkt dat de moeder haar rol niet goed vervult.'

‘Of concreter: als iemand je ooit komt vertellen dat ze slachtoffer zijn van seksuele aanranding, probeer dan te luisteren. Probeer niets te zeggen, maar gewoon aandachtig te luisteren. Zeg maar genoeg 'uhu', maar ook niet meer dan dat.'

‘Onderzoek leert ons dat de eerste keer dat iemand over zo’n ervaring vertelt, dat die gaat bepalen of slachtoffers hun ervaring nog tegen anderen gaan vertellen. Het is dus enorm belangrijk om actief te luisteren, mensen aan te moedigen en de ruimte te geven om hun verhaal te vertellen. Het zou geweldig zijn als dat meer zou gebeuren.'

Liesbet Stevens geeft een lezing in de Kaaistudio's op 1 oktober 2016 om 19.00 uur.