'Mensen hebben opnieuw nood aan zekerheid'

Aan de voet van de rijzige VRT-toren ontmoeten we politiek journalist Ivan De Vadder. Hij begon zijn professionele loopbaan als journalist bij de verkeersredactie van de VRT. De Vadder maakte snel de overstap naar de politieke journalistiek en mocht in die hoedanigheid het populaire De Zevende Dag presenteren. Ondertussen is hij presentator van De Afspraak op Vrijdag. We spreken hem in het kader van zijn nieuwste boek Wanhoop in de Wetstraat waarin hij de kloof tussen burger en democratie uiteenzet.

U heeft aan de KU Leuven gestudeerd. Hoe blikt u terug op die periode?
Ivan De Vadder: 'Studeren was een groot woord, eerlijk gezegd. Ik heb me vooral bezig gehouden met veel andere dingen, en had achteraf bekeken beter wat meer gestudeerd. Ik heb ook veel geleerd van mijn randactiviteiten. Zo was ik praeses van Germania en heb ik in de Kringraad (voorloper van LOKO, red.) gezeten.'

'Gelukkig heb ik genoeg gestudeerd om mijn diploma te halen, maar ik heb het gedaan op mijn eigen manier. Die vier jaar zijn echt belangrijk geweest in mijn leven. Volgens mij hebben we die jaren nodig om binnen de samenleving een overgang te kunnen maken.'

'Mijn aanmoediging naar studenten toe is dat het er eigenlijk niet toe doet wat je studeert. Zeker niet als je journalist wil worden. Journalisten komen meestal uit de humane wetenschappen. Mochten we meer mensen uit de positieve wetenschappen binnen krijgen, zou dat een enorme verrijking zijn. Studeer dus wat je wil studeren.'

U hebt voor Germaanse talen gekozen. Zou u die studie opnieuw volgen?
'Ik wilde journalist worden; dat was mijn doelstelling vanaf het begin. Toen waren er nog geen opleidingen journalistiek. Aangezien taal het element is waarmee je als journalist werkt, leek dat me de meest logische keuze. Aan jongeren die in de journalistiek willen werken, heb ik één raad: je leert het maar echt door het te doen.'

'Ik ben na mijn studies relatief snel kunnen beginnen als freelancer op de verkeersredactie. Daardoor heb ik een netwerk kunnen opbouwen bij de VRT. Wanneer ik mijn legerdienst moest doen, kon ik met heel veel geluk bij Televox aan de slag. Ik heb televisie leren maken in het leger. Mijn legerdienst was voor mij dus heel belangrijk.'

Wat vindt u dan van de voorstellen om de legerdienst terug in te voeren?
'Veel vrienden van mij hebben daar letterlijk hun broek versleten, maar voor mij was het een enorme verrijking. Ik ben beginnen werken in de tijd waarin de serie 1985 zich afspeelt: de loden jaren. Er was toen heel veel werkloosheid. Jongeren kregen toen geen vast contract tot ze hun legerdienst gedaan hadden, omdat ze hen een jaar zouden moeten missen. Het was dus zeker niet ideaal.'

In uw laatste boek beschrijft u de kloof tussen burger en democratie. Hoe zit die kloof juist in elkaar?

'Amerikaans president Jimmy Carter heeft die catchphrase voor het eerst gebruikt in 1979. Bij ons heeft het de definitie van een vertrouwensbreuk tussen de burger en de instellingen gekregen. Het probleem situeert zich niet alleen bij de politiek, maar ook bij de Kerk, de media en het onderwijs. Het gaat dus om een breuk tussen de burger en de klassieke gezaghebbende instellingen.'

'Die kloof wordt op heel veel manieren gemeten. In mijn boek citeer ik bijvoorbeeld tevredenheidscijfers. Momenteel is 30% tevreden over de democratie, wat heel laag is. Bij de eerste meting in de VS, in 1958, was het nog 75%. Je kan die cijfers niet één op één vergelijken, maar we merken toch dat er iets veranderd is.'

'Daarnaast verwijs ik naar de abstentiecijfers bij verkiezingen. Zelfs met onze opkomstplicht blijft 17% van de stemgerechtigden thuis, of stemt blanco. Bovendien zijn er metingen gedaan naar welke meningen mensen er over de politiek op nahouden. Al die zaken tonen aan dat er wel degelijk een probleem is.'

Was die afstand dan te vermijden, als ze bij alle instituties aanwezig is?
'Die kloof was onvermijdelijk omdat de samenleving veranderd is. We komen vanuit een verzuilde samenleving, waar alles werd bepaald door de zuil waarin je je bevond. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de drie traditionele partijen nu het meest last hebben van de groeiende kloof tussen burger en politiek.'

'De zuilen zorgden voor zekerheid voor zowel de partijen als de burgers. Door een proces richting liberalisering en individualisering begonnen mensen zich los te maken van die zuilen. Die zekerheden zijn nu volledig weg, en dat heeft gevolgen op politiek vlak.'

Heeft die ontzuiling ook een invloed op het beleid en wordt het daardoor moeilijker om langetermijnkeuzes te maken?
'Dat zien we inderdaad. Zo heb je meer partijen nodig om een regering te vormen, wat op zijn beurt een invloed heeft op de electorale score van partijen. Daarnaast kunnen partijen steeds minder terugvallen op hun organisaties. De afstand tussen de cd&v en haar vroegere koepelorganisatie ACW is aan het groeien.'

'De gevolgen van de ontzuiling zijn overal zichtbaar. In zo'n mate dat er ook een tegenreactie begint te vormen. Zo was er bijvoorbeeld Reset, het boek van Mark Elchardus waarin hij het gemeenschapsdenken vooropstelt. Dat is een reactie op de vergevorderde individualisering.'

'De geschiedenis beweegt volgens mij als een slinger en de laatste jaren is de slinger doorgeslagen in de richting van individualisering. Nu voel je dat die slinger aan het terugkeren is. De groeiende populariteit van het gedachtegoed van Vlaams Belang is daar het beste voorbeeld van.'

Zit er dan een nieuwe verzuiling aan te komen?
'Neen, de slinger zal nooit meer terugkeren naar de tijd van de verzuiling. "Bewegingen" als die van Conner Rousseau en Emmanuel Macron bestaan in realiteit niet, maar zijn heel top-down georganiseerd.'

'Ik ben geen waarzegger, maar ik voel toch aan dat mensen opnieuw nood hebben aan gemeenschapsdenken en zekerheid. Dat had een aantal voordelen; je wist namelijk altijd waar je aan toe was. Dat zijn veel mensen de laatste jaren kwijtgeraakt'

U blijft de representatieve democratie verdedigen ondanks de vertrouwensbreuk die ze heeft veroorzaakt.
'Het punt dat ik met mijn boek wil maken, is dat de groeiende kloof met de burger verkeerd is aangepakt. Er is vooral aan knoppen gedraaid die met het kiessysteem te maken hebben, maar dat zijn voor politici pijnloze maatregelen. Je kan de Senaat afschaffen, maar daarmee heb je het vertrouwen nog niet hersteld.'

'Ik vind dat politici terug verantwoordelijkheid moeten nemen als ze een fout maken. Ze moeten verantwoord met geld omgaan, zorgen dat de staatsindeling efficiënter is… Maar ondanks mijn kritiek blijf ik heel erg achter het systeem staan.'

'We moeten trots zijn op onze democratie. Die is deel van ons erfgoed en dat moeten we koesteren. We zijn op hetzelfde moment met medezeggenschap begonnen als Groot-Brittannië. Alleen is het verhaal van Groot-Brittannië makkelijker te vertellen. Wij hebben ook het Charter van Kortenberg, de Plakkaten van Verlatinghe, de Pacificatie van Gent, Het Groot Privilege... De geschiedenis van de democratie in onze contreien is echt fantastisch!'

Waarom is de representatieve democratie dan volgens u de beste vorm van democratie?
'Omdat terugkeren naar een directe democratie gewoon onmogelijk is. Gelote burgerpanels kunnen eventueel een aanvulling zijn, maar zullen volgens mij de representatieve democratie nooit vervangen.'

'Ik vind het nieuwe burgerpanel rond partijfinanciering goed, omdat het om een zeer afgebakend domein gaat. Toch geloof ik niet dat uit het burgerpanel veel nieuws zal komen. Politici en experts zijn namelijk al jaren bezig met dat onderwerp. Het enige wat het echt kan doen, is druk zetten.'

Hoe moeten we ons de toekomst voorstellen als er niets fundamenteels aan de kloof gebeurt?
'Het is momenteel nog niet aan de orde, maar er kan opeens een opiniemaker opstaan die voor de afschaffing van de democratie pleit. Wat ik een groter gevaar voor de toekomst van de democratie vind, is die afschaffen. Door de kloof is een deel van de bevolking al afgehaakt. Hoeveel zullen er nog extra afhaken als het niet meer verplicht is om te gaan stemmen?'

'Ik vrees dat vooral jongeren massaal zullen afhaken als ze niet meer verplicht moeten deelnemen aan de democratie. De Brexit heeft aangetoond wat het effect van het wegblijven van jongeren kan zijn. Als jongeren in dezelfde mate zouden zijn gaan stemmen als ouderen, was de Brexit er nooit geweest.'

Zal het verlagen van de partijfinanciering volgens u die ruptuur kunnen verkleinen?
'Volgens mij is overheidsfinanciering goed. Het zorgt ervoor dat politici niet bij bedrijven moeten bedelen om middelen. Het is dus belangrijk dat de partijfinanciering voldoende is voor de dagelijkse werking van een partij en om de verkiezingscampagne voor te bereiden.'

'Die verkiezingscampagne is bij ons enorm gereglementeerd, waardoor bedragen op voorhand bijna tot op de eurocent vastliggen. Zeggen dat hoge partijfinanciering nodig is om campagne te kunnen voeren, klopt dus gewoon niet.'

'We zien dat 25% van de bedragen louter aan communicatie buiten de verkiezingsperiode wordt besteed. Daarbovenop zijn er zelfs partijen die gebouwen kunnen kopen om op hun beurt onder te verhuren, zoals de N-VA doet met een gebouw waarin intussen een supermarkt is gehuisvest. Is dat de functie van ons belastinggeld? Daar heb ik problemen mee.'

'De partijfinanciering is niet het grote probleem dat aan de basis ligt van de kloof tussen burger en democratie. Het is slechts een van de vele kleine problemen. Om het vertrouwen te herstellen, zal je die kleine problemen moeten aanpakken.'

Wat is de rol van de media in die afstand?
'Doordat onze politieke leiders niet in één parlement zitten, zoals in Nederland wel het geval is, moeten ze de strijd in de media en nu ook op sociale media voeren. Bovendien is het centrum de laatste jaren redelijk klein geworden. Centrumpartijen proberen er bovenop te geraken door zich van elkaar te onderscheiden terwijl hun standpunten eigenlijk dicht bij elkaar liggen. Joachim Coens heeft dat de waanzin van de kleine verschillen genoemd.'

'De media fungeert in het politieke debat als een tussenschakel tussen sociale media en het brede publiek. Door als media telkens mee te gaan in de discussies, versterk je het idee dat die kleine verschillen belangrijk zijn.'

'Bovendien versterkt de media de focus op het persoonlijke, ten koste van de inhoud. Dat is een bekend mechanisme, maar wij draaien daar perfect in mee. Ik ben mild voor zowel de politiek als de media, omdat er geen opperwezen is dat de bevelen uitdeelt. De politiek en media begeven zich eerder, zoals Karel de Gucht het ooit omschreef, als een zwerm spreeuwen: er is geen spreeuw die de richting aangeeft, maar toch vliegt de zwerm mooi synchroon.'

Hoe gevaarlijk zijn de besparingen bij de VRT voor het democratisch debat?

'Het is niet de eerste keer dat er bespaard wordt, maar je merkt dat er stilaan wel in de spieren van de openbare omroep gesneden wordt. Ik denk dat er keuzes zullen moeten gemaakt worden. Die keuzes moet de politiek maken, want je kan ons niet steeds minder middelen geven, maar wel vragen dezelfde taken uit te oefenen. De politiek moet haar verantwoordelijkheid nemen.'

Wat zijn uw prognoses voor de verkiezingen van 2024?

'Ik kan enkel waarschuwen en mogelijke scenario's bedenken. Op het Vlaamse niveau is het zeker mogelijk dat er een meerderheid komt van N-VA en Vlaams Belang. Het eerste scenario is dan dat Vlaams Belang de grootste is. Dat is niet onbelangrijk, aangezien de grootste partij het initiatiefrecht heeft. Vlaams Belang zou N-VA zo in een heel moeilijke positie kunnen brengen.'

'Een tweede scenario is dat N-VA de grootste is. Dat zou voor hen een stuk makkelijker zijn. Maar er is ook een derde scenario mogelijk. Namelijk dat er net geen meerderheid wordt bereikt. Dat je bijna een meerderheid hebt, kan ook de druk doen toenemen.'

'Welk scenario ook zal plaatsvinden, het zal hoe dan ook een effect hebben op de federale regering. N-VA zal namelijk door geen enkele Franstalige partij worden aanvaard als partner als het beslist met Vlaams Belang samen te werken. In dat geval lijkt Vivaldi II een zekerheid. Alhoewel, ook zonder de samenwerking tussen N-VA en Vlaams Belang kan de huidige coalitie kiezen om rechtstreeks naar Vivaldi II door te stromen, bijvoorbeeld omdat de centrumpartijen wat naar adem willen happen.'

Bent u optimistisch of toch eerder pessimistisch?
'Ik ben optimistisch omdat ik geloof dat men altijd zal zoeken naar oplossingen en niet naar blokkeringen. Als het blokkeert, zal dat door de omstandigheden zijn en niet omdat bepaalde mensen dat willen.'

'Bij de toekomst van België plaats ik een groot vraagteken. Ik weet echt niet hoe dat zal evolueren. In de toekomst van de representatieve democratie ben wel gerust. Stel dat het Vlaams Belang op een splitsing van België aanstuurt, zullen ze de representatieve democratie daarom nog niet meteen op de helling zetten.