Marie-Claire Foblets: 'Jullie generatie gaat het beter doen dan de mijne'

Toen Foblets in 2004 de Francqui-prijs, een belangrijke nationale wetenschappelijke erkenning, in ontvangst mocht nemen, sprak de professor: ‘Ik wil iets van de warmte die ik van mijn familie ontving uitdragen naar de nieuwe samenleving die we inmiddels zijn geworden. En dan in het bijzonder naar hen die op die onvoorwaardelijke warmte zijn aangewezen om van België hun nieuwe thuishaven te maken.’ Dit citaat is veelzeggend: professor Foblets spreekt vol warmte.

Vanwaar uw passie voor de rechtsantropologie?
Marie-Claire Foblets: 'Toen ik aan mijn studies rechten begon, was het me al snel duidelijk dat het recht een technische manier biedt om naar de werkelijkheid te kijken. Ik mocht tegelijkertijd een opleiding wijsbegeerte volgen. Die combinatie beviel me zeer, maar uiteindelijk vond ik, als studente, in de antropologie een manier om naar de wereld te kijken die me het beste lag.'

'Nadat ik mijn licenties had behaald, kreeg ik inderdaad een beurs om sociale en culturele antropologie te gaan studeren. Dat heeft me werkelijk de ogen geopend. Antropologie is de studie van de diversiteit, van de soms ontzettend uiteenlopende manieren waarop mensen zich in een samenleving organiseren. Het is de studie van de vele culturele expressievormen waarmee mensen zich collectief identificeren en die hen onderscheidt van andere groepen en gemeenschappen.'

'Achteraf bekeken is het de antropologie die mij verzoend heeft met het meer technische karakter van mijn opleiding in de rechtsgeleerdheid. Het heeft me doen inzien dat ook het recht uiteindelijk deel uitmaakt van cultuur. In andere samenlevingen gelden andere regels, wat hoort en niet hoort is niet noodzakelijkerwijze identiek in alle menselijke samenlevingen.'

Dat geeft antropologen wel het imago dat ze met alles akkoord gaan, ook schendingen van mensenrechten.
'Het is niet zozeer dat antropologen alles goedkeuren, maar wel dat ze proberen te begrijpen. Antropologie is in de eerste plaats een wetenschappelijke verantwoordelijkheid.'

'Wanneer een antropoloog zich geplaatst ziet voor extreme situaties - zoals geweld of structurele uitbuiting - dan kan je zijn positie vergelijken met die van een oorlogsjournalist. Zijn eerste verantwoordelijkheid is de situatie op te nemen, te begrijpen, zodat anderen later mee kunnen begrijpen wat ter plaatse is gebeurd.'

'Dat leidt vanzelfsprekend vaak tot moeilijke dilemma’s. Want doordat je zo dicht staat bij de samenleving die je probeert te begrijpen, geraak je soms je eigen referentiepunten kwijt. Dat is heel verwarrend. Wanneer die groep dan onrecht wordt aangedaan, voel je je vaak geroepen om positie te nemen.'

Komt dat dan niet in het vaarwater met die wetenschappelijke verantwoordelijkheid?
'Over de vraag of een antropoloog in sommige situaties mag of moet tussenkomen, bestaat geen consensus binnen de discipline. Sommigen zeggen dat je geen wetenschapper kunt zijn als je tegelijkertijd op de barricades gaat staan. Voor anderen is dat juist een verantwoordelijkheid van de antropoloog, omdat de geviseerde groepen vaak niet in de positie zijn om dit zelf te kunnen.'

'Rechtsantropologie is een zeer actuele expertise: er zijn immers veel groepen en gemeenschappen in de wereld die zich moeten verantwoorden omdat ze ‘anders’ zijn. Toch is het belangrijk in te zien dat we dan geen wetenschappers meer zijn, wanneer we onze kennis exclusief gebruiken om onze stempel te leggen op politieke discussies.'

Vluchtelingencrisis

U gaf lange tijd het vak vreemdelingenrecht aan onze universiteit. Hoe staat u tegenover de vluchtelingencrisis en de migratiegolf?
'Het is belangrijk te beseffen dat elke persoon in de eerste plaats een mens is, en dat elke mens minimale rechten heeft. Ik zei vaak tegen studenten: stel dat je geboren zou zijn in een land zonder rechtsstaat, met nauwelijks toekomstperspectieven voor jezelf of voor jouw kinderen. Overweeg maar eens: misschien zou je ook vertrekken.'

'Maar tegelijkertijd is het ook zo dat de meeste mensenrechten niet absoluut zijn. Er is geen absoluut recht op asiel, wel heeft eenieder die vervolgd wordt het recht om asiel aan te vragen. Er is geen plicht voor een staat om eenieder hier asiel te verlenen, wel om na te gaan of er effectief sprake is van vervolging.'

'Wij voeren in Europa geen opengrenzenbeleid. Het vreemdelingenrecht trekt de grens tussen wie toegelaten kan worden en wie niet, hoe hard dat ook klinkt. Als wij onze actieve welvaartsstaat willen blijven beschermen, dan moeten wij die harde logica blijven volgen: de toegang tot het grondgebied is gecontroleerd, we maken een uitzondering voor wie kan bewijzen dat hij of zij in het land van herkomst effectief vervolgd is.'

'Het is een kwestie van afwegen. De recente discussie over de aflevering van humanitaire visa toont andermaal hoe moeilijk die afweging kan zijn.'

Nochtans staat een groot deel van de bevolking niet te springen om meer vluchtelingen op te vangen. Is er te veel onbegrip?
'Jullie zijn universitaire studenten, intellectuelen. Jullie worden vandaag opgeleid om morgen ook een bepaalde afstand te kunnen nemen van de onmiddellijke realiteit en kritisch naar situaties te kijken. Jullie hebben dan ook de verantwoordelijkheid om de vluchtelingenproblematiek analytisch te benaderen.'

'Maar dat houdt ook in dat jullie begrip moeten tonen voor wie - meer dan jullie - redenen heeft om zich bedreigd te voelen door de recente migratiestromen. Bijvoorbeeld door de gevolgen voor hun job. De delen van de bevolking die in deze competitieve samenleving steeds meer de concurrentie met nieuwkomers als een dagelijkse realiteit ervaren, voelen zich niet meer thuis in eigen land …'

Botsing tussen culturen

Migratie betekent ook dat volledig andere culturen hier hun plek moeten vinden. Wat als dat botst met onze normen en waarden?
'We staan voor een grote uitdaging: hoe vorm je samenleving met mensen die in andere culturen zijn opgegroeid, met andere waarden, en die gerechtigd zijn om als volwaardige medeburgers hun plaats in onze maatschappij op te eisen? Net dat geeft de rechtsantropologie een ongelooflijke maatschappelijke relevantie.'

'Er is wellicht geen andere optie dan maximaal voor een inclusief beleid gaan. Eenmaal iemand een duurzaam verblijfsrecht heeft in ons land, moet men deze persoon maximaal gelijke kansen geven én de diversiteit toelaten als deel uitmakend van zo’n inclusief beleid.'

'Tenzij natuurlijk bepaalde praktijken een flagrante schending van de mensenrechten inhouden. We kunnen ons de komende jaren nog verwachten aan intense debatten over welke praktijken toelaatbaar zijn en welke niet, ook deze debatten zijn inherent aan de dynamiek van een multiculturele samenleving. Gemakkelijk is het weliswaar niet, maar het is wel de moeite indien we een duurzame toekomst aan onze Europese samenlevingen willen verzekeren.'

Wat met kindhuwelijken?
'Inderdaad, dat is een goed voorbeeld van de verschillende invullingen die in bepaalde samenlevingen - tot vandaag - aan het belang van de minderjarige wordt gegeven. Het kan gebeuren dat een minderjarige beter beschermd is in een huwelijksituatie dan in de situatie van een minderjarige voor wie niemand meer de verantwoordelijkheid neemt.'

'Sommige ouders kunnen immers zelf het geld, de veiligheid of de zekerheid niet opbrengen voor hun kind. Het is uiteindelijk een soort overmachtsituatie, die men probeert te overwinnen door een kind uit te huwen, en dat in het belang van het kind. Vanuit ons oogpunt zijn kindhuwelijken verwerpelijk, het ontneemt immers een kind verdere ontplooiingskansen, maar men moet zo’n huwelijk in de eigen context plaatsen. In bepaalde omstandigheden, is zo’n huwelijk het betere alternatief.'

'De vraag stelt zich in Europa of we de gevolgen van zo’n huwelijk hier ook effectief moeten toelaten, en die vraag stelt zich met name in het geval van een aanvraag voor gezinshereniging, nadat het huwelijk in het buitenland is gesloten. Meerdere mensenrechten staan in zo’n geval op het spel: het recht op een eigen gezinsleven, maar ook het belang van het nog minderjarige kind, met recht op onderwijs en op eerbiediging van zijn fysieke integriteit.'

Hoe kunnen we dan toch een antwoord bieden op die botsing?
'Rechters zien zich in dat opzicht op de eerste frontlijn geplaatst. Een wetgever kan eventueel nog even wachten met een legislatieve oplossing of hij kan genoegen nemen met het uitvaardigen van een symbolische wet, zoals bijvoorbeeld het strafbaar stellen van een bepaalde praktijk, wat de praktijk evenwel niet noodzakelijkerwijs doet stoppen. Een rechter kan zijn beslissing echter niet uitstellen.'

'De rechter wordt in een zeer moeilijke positie geplaatst: hij of zij moet de lijn trekken tussen wat in onze plurale samenleving toelaatbaar is en wat niet, ook al is er geen consensus te vinden. De rechterlijke macht gaat nog moeilijke jaren tegemoet, tot we een nieuwe consensus over bepaalde zaken zullen vinden.'

'Maar als we vinden dat dat allemaal niet de moeite is omdat die gemeenschappen van nieuwkomers ongewenste migraties zijn, dan geraken we er niet. (stilte) Jullie generatie gaat het beter doen dan de mijne. '