'Klassenjustitie? Daar zijn geen harde bewijzen voor'

Klassenjustitie on trial: in haar nieuwste boek legt auteur, onderneemster en colum­niste Yasmien Naciri justitie op de rooster. Als voorvechter van rechtvaardigheid stelt ze in Klassenjustitie vragen in een poging om de waarheid over (indirecte) discriminatie binnen justitie boven water te krijgen. Het boek geeft ons de onvermijde­lijke diagnose: de bredere maatschappelijke ongelijkheden sijpelen onomstotelijk door in het juridische systeem. 

'Mensen in armoede hebben bijvoorbeeld vaak te maken met juridische problemen, bijvoorbeeld ten gevolge van schulden', vertelt Naciri. 'Mijn hoop is om die procedures menselijker te maken en onrechtvaardig­heden aan te vechten.' De concrete aanleiding voor het schrijven van Klassen­justitie was voor Naciri het debat­programma De Arena, waar ze samen met strafpleiter Walter Van Steen­brugge aan meewerkt. Daar kreeg ze een vraag over Sanda Dia, een zaak die haar diep raakte. 

Wat heeft u dan precies geraakt aan de zaak Sanda Dia?
Yasmien Naciri: 'Ik had al wel een vermoe­den van wat de uitkomst van de zaak zou zijn: de betrokken jongeren komen immers uit invloedrijke families. Ik ging er al van uit dat er mogelijks meer sympathie voor hen zou zijn, dan voor een Mohammed of een Hamid. Al is dat natuurlijk ook een vooroordeel.'

'Het is echter de inconsistente manier waarop de pers met deze zaak is omgegaan, die mij het meest heeft verbaasd. Vooral de de inconsistente berichtgeving in de media stoorde mij. Vaak worden namen, of eventueel gewoon initialen, gepubliceerd. In deze zaak gebeur­de dat plots niet meer. De media hanteerden een dubbele standaard, als je hun bericht­geving simpelweg vergelijkt met die over Reuzegom. Als burger begreep ik dat niet, en had ik geen begrip voor die inconsistente houding.' 

'De verantwoording van journalisten zoals Pieter Huyberechts en Steven De Bock begreep ik ergens wel, maar ik vroeg me vooral af: "Waarom dan niet altijd?" De media hebben zo bijgedragen aan het idee dat deze jongeren beschermd werden of meer rechten hadden, ten opzichte van een Hamid die zich in eenzelf­de situatie zou bevinden. Dat denk ik niet alleen, maar zelfs de meerderheid van de geïnterviewde magistraten.'

Hoe bent u te werk gegaan voor Klassenjustitie?
'Ik ben onder andere vertrokken vanuit de vraag: "Zouden rechters anders hebben gehandeld als de jongeren een migratieachtergrond zouden hebben?" Mijn focus lag daarbij initieel op het strafrecht.'

'Daarnaast heb ik gekeken naar algemene maatschap­pelijke uitdagingen, zoals (onbewuste) discriminatie op de woon- en arbeidsmarkt, want als die bestaan in onze samenleving in het algemeen, waarom zou justitie daar dan immuun voor zijn?'

'Uit mijn onderzoek bleek dat veel van die uitdagingen die in onze samenleving aan­wezig zijn, ook in ons rechtssysteem naar boven komen. Zo zijn er ook bij justitie hoge drempels tot dienstverlening voor mensen in kwetsbare situaties, onbewuste vooroordelen, enzovoort.'

Hoe verschilt uw boek van een wetenschappelijke paper?
'Het hele proces – ik heb meer dan veertig diepte-interviews afgelegd – volgt de regels van het vak, maar ik wil met mijn boek wel vooral gewone burgers bereiken. Daarom is het geschreven op een begrijpbare en eenvoudige manier, zodat de maatschappij er ook echt baat bij heeft en het debat kan voeren. Anders had ik inderdaad even goed een wetenschappelijke paper kunnen publiceren.'

'Ik heb bovenop de interviews ook binnen- en buitenlandse wetenschappelijke literatuur onder handen genomen waarbij ik me ook focuste op projecten zoals The Innocence Project in Amerika. Daaruit bleek dat mensen in rechtszaken vooral op zoek zijn naar procedurele rechtvaardigheid. Ze hechten waarde aan open en transparante commu­nicatie over de procedure en de uiteindelijke uitspraak. Wanneer dat gebeurt, zijn mensen eerder bereid een uitspraak te accepteren, zelfs als deze negatief is.'

'Als daarover echter geen transparantie is, blijft er onvrede. Mensen leggen zich dan moeilijker neer bij rechterlijke beslissingen. De justitiebarometer laat zien dat vooral lagere socio-economische klassen een groot wantrouwen hebben tegenover justitie, en daarnaast bijna de helft van de bevolking, ongeacht klasse, voor de doodstraf is. Er is in België dus nog wel wat werk aan de winkel.'

Zijn er zaken die ook in België van pas kunnen komen?
'Het is niet zonder risico om onderzoek uit bijvoorbeeld de Verenigde Staten zomaar toe te passen in België, gezien het verschil in historische context rond tweede­rangsburgers en slavernij. Onze migratie­geschiedenis is veel recenter, maar we zien wel gelijkaardige tendensen, zoals discriminatie en bepaalde vooroordelen die universeel zijn voor de psychologie.'

'Psychiaters en psychologen voorzien de context voor het maatschappelijk verslag dat een belangrijke rol speelt bij rechterlijke uitspraken. Zo is het bij vervroegde invrij­heids­telling cruciaal dat iemand bijvoorbeeld kan aantonen dat hij of zij de juiste hulp in een psychiatrische instel­ling zal kunnen krijgen. Financieel sterkere mensen kunnen dan vaak in de private sector op zoek naar psychische zorg, terwijl kwetsbare groepen tegen lange wachtlijsten in de publieke instellingen aanlopen. Hetzelfde geldt voor een vast verblijf en een job.'

'Dat leidt tot een systematische kloof, waarbij bepaalde groepen vaker in de gevangenis blijven. We zien dat mensen met een dubbele nationaliteit vaker en langer in voorlopige hechtenis zitten, waardoor ze vaak ook zwaar gestraft worden.'

Wat moet er volgens u dan gebeuren?
'Ik pleit voor meer transparantie: ik wil data en gepubliceerde vonnissen zien. We wachten al lang op een digitale databank. Dat zou het gevolg zijn van gegevens­bescherming, waarbij vonnis­sen handmatig geanonimiseerd moeten worden. Dat vind ik een flauw excuus: in Nederland kan het wel. Op Recht­spraak.nl worden niet alleen de vonnissen, maar ook persberichten en video's die uitleg geven over de stand van zaken gepubliceerd.' 

U haalt in uw boek aan dat niet elke bron even enthousiast was om zijn opinie te uiten.
'Uit de interviews met advocaten bleek dat die terughoudendheid nog eens werd versterkt als ze voor grote kantoren werkten, en op dat moment zelf bezig waren aan een grote zaak.'

'Ook magistraten waren voor­zichtig: carrièrekansen speelden daarbij een belangrijke rol. "Justitie is ons, kent ons", zeiden ze: iedereen kent er iedereen en de doorgroeimogelijkheden zijn schaars. Die combinatie zorgde voor de schrik dat hun uitspraken zich later tegen hen zouden keren. Ook in de rechtszaal.'

Wat heeft u bij het schrijven van Klassenjustitie het meest verbaasd?
'Ik was – en ben nog steeds – echt verbaasd over het gebrek aan evaluatie en zelfkritiek binnen justitie. Onze rechtsstaat is ons hoogste goed en de basis van onze demo­cratie, dus we moeten altijd aan hoge standaarden voldoen. Ik begrijp de bezorgd­heid om de onaf­hankelijkheid van rechters, je wil rechters inderdaad niet onderwerpen aan evaluatie van buitenaf, maar die is wel nodig.'

'Ik geloof in de goodwill van magistraten, het zijn geen boemannen. Ze proberen zo correct mogelijk te oordelen. Toch vertrekken ze vanuit hun eigen overtuiging­en en referentiekaders, maar de bewustwording daarover ontbreekt.'

Denkt u na het schrijven van dit boek dat er zoiets als klassenjustitie bestaat in België?
'Ik vind de term "klassenjustitie" ongelukkig, maar het is een gangbare term in het debat. Zelf geloof ik niet in bewuste discriminatie of bevoordeling binnen justitie, daar zijn ook geen harde bewijzen voor. De onderzoeken die ik vind wijzen wel op onbewuste discri­mi­natie, maar dat is zeker niet de norm.' 

'Het gaat eerder om bredere maatschap­pelijke ongelijkheden die ook doorsijpelen in het juridische systeem. Problemen zoals drempels naar werk, wonen en onderwijs en criminaliteit zijn geen unieke juridische problemen, maar weerspiegelen simpelweg de ongelijkheden in onze samenleving.'

Wat hoopt u dat het boek teweeg gaat brengen?
'Ik hoop dat burgers die buiten de juridische wereld staan een beter begrip krijgen van de nuances binnen justitie en de samenleving. Polarisatie is een probleem en het is belang­rijk dat we werken aan vertrouwen in de rechtsstaat. Zonder vertrouwen verliest het systeem zijn legitimiteit, en gaan mensen steeds vaker zelf voor rechter spelen, bij­voorbeeld op sociale media. Dat is enorm schadelijk voor onze liberale democratie.'

'Ik wil de dialoog daarover verderzetten om te proberen het aangetoonde wantrouwen in justitie te verminderen. Ik hoop dus dat justitie en vooral ook de beleidsmakers ingaan op mijn vraag voor dialoog, want ik heb een contactenlijst van magistraten, academici en advocaten die bereid zijn om de handen uit de mouwen te steken. Het probleem ligt namelijk vaak ook bij de kwaliteit van de wetgeving die de rechters moeten toepassen en niet zozeer bij de rechters zelf.'

Klassenjustitie: Hoe Blind is Vrouwe Justitia verscheen bij Pelckmans.