Ine Van Wymersch: 'Ik geloof niet in steriele, afstandelijke justitie'

Van Wymersch is Procureur des Konings van Halle-Vilvoorde, gewezen jeugdmagistraat en woordvoerder van het parket Brussel. Sinds kort mag ze zich ook auteur noemen. In haar boek Als je wieg op drijfzand staat vertelt Van Wymersch het verhaal van Elvire, een vrouw die tegenslag na tegenslag kende en uiteindelijk euthanasie aanvroeg.

Van Wymersch kwam toevallig met haar in contact en besloot Elvire te helpen om haar levensverhaal neer te schrijven voor haar kinderen. 'Het is niet de eerste keer dat ik mij zo laat meeslepen door een persoonlijk verhaal, maar wel de eerste keer dat er een boek uit voortkomt.' Gewoonlijk gebeurt dat in de luwte, ver van de schijnwerpers. 'Het is een bewuste keuze om aandacht te hebben voor de mensen achter het dossier.' Daar staat ze gelukkig niet alleen in. 'Ik heb heel veel gelijkgestemde collega's. Die krijgen toevallig niet dezelfde aandacht die ik nu krijg, maar ze zijn er wel.'

Ze vertelt dat het moeilijk te voorspellen is welke zaken haar zullen bijblijven. Elvires verhaal alvast wel. 'Ik hoop dat haar verhaal ook jonge mensen aanspreekt. Haar verhaal dateert van even terug, maar ik denk dat de ondertoon vandaag nog steeds heel relevant is.'

De beslissing van een rechter om Elvires kinderen aan de vader toe te wijzen, geeft voor Elvire de doorslag om euthanasie aan te vragen. Wat doet het met een gewezen jeugdmagistraat om een levensverhaal te horen waarin de familierechtbank zo'n doorslaggevende rol heeft gespeeld?
Van Wymersch: 'Ik ben zelf nooit jeugdrechter geweest, maar alle jeugdrechters zijn zich er wel van bewust dat hun beslissingen heel ingrijpend zijn en dat kinderen en jongeren zich zulke beslissingen vaak levenslang herinneren. Ik was op zich dan ook niet verbaasd dat het zo'n impact heeft gehad op Elvire.'

'Het sterkt mij wel in mijn geloof dat we niet lichtzinnig mogen omgaan met uitspraken en dat het zeulen met jongeren absoluut vermeden moet worden. Ik ben een grote pleitbezorger voor meer middelen voor jongerenwelzijn, omdat er vaak gemeanderd moet worden door wachtlijsten. Jongeren belanden dan pas na verschillende tijdelijke of voorlopige plaatsingen op de juiste plek.'

Jurisdictie alleen is niet de oplossing

Wordt er genoeg belang gehecht aan die zorg in de sector?
'In de sector wel, maar in de samenleving niet altijd. Bij jeugdzorg denkt men aan jeugddelinquenten en dan is men al minder geneigd om daar veel in te investeren, want "die hebben dan toch iets fout gedaan". Maar het échte kernwoord is: jeugd.'

'We moeten investeren in die jongeren. Niet enkel in jongeren die een misdrijf hebben gepleegd, maar ook in alle jongeren die beschermd moeten worden. De mensen uit de sector komen zoveel mogelijk voor hen op, maar ik denk dat er nog te weinig besef heerst dat dit de verantwoordelijkheid is van de hele samenleving.'

Is dat gebrek aan verantwoordelijkheidsgevoel dan een typisch probleem voor de jeugdzorg of leeft het ook in andere sectoren?
'Ik denk dat we in onze geïndividualiseerde samenleving weer meer moeten toewerken naar de zorg voor kwetsbaren, naar een soort solidariteit die los staat van politieke kleur of partijen. Mensen associëren solidariteit met socialisme of groene partijen, maar solidariteit met wie het lastig heeft of kansarm is, is iets wat niet met ideologie te maken heeft. Dat moet een basishouding zijn.'

'Ik heb wel het gevoel dat er veel verharding en polarisering is in onze huidige samenleving, maar anderzijds heb je ook het succes van acties als de Warmste Week: er is dus wel een zekere wil om zorgzaam te zijn.'

'Het klinkt misschien raar dat ik vanuit mijn rol in justitie zo voor solidariteit pleit, maar ik zie sommige mensen aan de verkeerde kant van de lijn belanden door een gebrek aan vangnetten en zorgzame steunpilaren. Ik ben ervan overtuigd dat we bij justitie genoeg middelen hebben om in te zetten op het veroordelen van misdrijven. Maar dan moeten we alle gevallen er uitfilteren waarbij jongeren in de criminaliteit zijn gesukkeld: mensen die feiten plegen omwille van psychiatrische problemen of verslavingen. Als we die mensen de zorg kunnen geven en zo recidive voorkomen, dan wordt de samenleving echt veiliger.'

Moeten er middelen verschoven worden naar preventie?
'Er moeten natuurlijk genoeg middelen zijn voor repressie, maar met repressie alleen lossen we het niet op. Preventie, zorg, verslavings- en agressieproblemen oplossen: dat kunnen ook manieren zijn om recidive te beperken. Als iemand een stevige veroordeling krijgt, dan heeft die die ongetwijfeld verdiend en kan je het signaal geven dat we dat gedrag als samenleving niet tolereren. Maar dan moet je een stap verder gaan en vermijden dat dat gedrag zich opnieuw stelt.'

'Het is heel gemakkelijk om te roepen of te strijden voor strenge straffen: iedereen zal het met je eens zijn dat een verkrachter of moordenaar de cel in moet. Maar daarna moet je ook draagvlak vinden om ervoor te zorgen dat de verkrachter die feiten niet meer opnieuw pleegt. Als je daarop kan ingrijpen wordt de samenleving écht veiliger. Daarvoor moet je zorg investeren in de delinquenten. Repressie is maar een deel van een groter verhaal.'

Het boek onderstreept ook het belang van het écht luisteren naar mensen. Is daar binnen justitie genoeg tijd en ruimte voor?
'Nee, en dat is vaak wel jammer. In een proces moet alles heel snel gaan. We behandelen zoveel zaken per zitting dat slachtoffers vaak geen tijd krijgen om het woord te nemen. Dat is niet omdat niemand hun die tijd wil geven, maar omdat we met weinig magistraten een hele toevloed aan dossiers moeten behandelen.'

'Het is ook de vraag of de rechtbank de juiste plek is om mensen een stem te geven. Misschien moet het herstelluik achteraf opgenomen worden? Ik stel vast dat mensen heel veel verwachten van 'het proces'. 'Daar gaat het allemaal gebeuren'. Dan is men achteraf heel teleurgesteld omdat het repressieve verhaal niet oplucht: mensen wandelen niet gelukkig de rechtszaal uit.'

'Zelfs als iemand tot levenslang veroordeeld wordt, blijven mensen op hun honger zitten omdat ze verwachten dat er excuses aangeboden worden, dat er antwoord komt op de vraag: waarom heeft die dat gedaan? Waarom ik? Maar ik weet ook niet of de rechtbank daar de juiste plaats voor is.'

Emotie in de rechtbank

Heeft emotie een rol te spelen in de rechtbank?
'Alles is emotie. Ik geloof niet in steriele, afstandelijke justitie. De grote verwarring die bij veel mensen heerst, is de idee dat emotie niet kan samengaan met professionalisme. Ik denk dat je op een zeer professionele manier je job kan doen en toch erkenning kan geven aan de emotionele geladenheid van een rechtszaak.'

'Er heerst nog heel vaak het stereotype dat iemand die emoties toelaat een softe bleiter is, terwijl dat helemaal het geval niet is. Je kan perfect als openbaar ministerie tegen een beklaagde zeggen: "Ik zie aan uw gezicht geen enkele vorm van medeleven of schuldinzicht en ik zie hoe hard dit is voor de slachtoffers." Dan geef je je emotie een plek maar blijf je professioneel.'

Maakt die emotie het moeilijker om uw werk 's avonds van u af te zetten?
'Ik zou het heel raar vinden mocht ik mijn werk nooit mee naar huis nemen, onrustwekkend zelfs. Als de dingen je niet meer raken, dan ben je vervangbaar door een robot. Je mag natuurlijk ook niet permanent, overal overspoeld worden door alle miserie van de wereld die je op je bureau krijgt. Daarom is het belangrijk dat je jezelf goed kent en dat je weet op welke manier je ermee kan omgaan.'

'Iedereen is daarin anders: er zijn mensen die gaan joggen na een moeilijke zitting, mensen die op café gaan of napraten met collega's. Als ik een heel moeilijke zaak heb gehad, dan ga ik niet direct naar huis rijden. Dan hangt alles nog aan mij en zou ik alles ongefilterd bij mijn gezin binnen brengen. Maar het is een goede zaak dat pijnlijke, ingrijpende dossiers een beetje aan ons blijven kleven.'

U bent Rechten gaan studeren uit een rechtvaardigheidsgevoel, maar zei eerder al dat die richting niet bekend staat als een sociale richting. Vindt u dat een probleem?
'Die ingesteldheid is misschien ook niet nodig voor elke tak van het recht. Als specialist in het vennootschapsrecht heb je wellicht minder nood aan kennis over het functioneren van het brein van een dader. Er zijn tegenwoordig wel verschillende opties om overlappende vakken met Criminologie te volgen, maar ik denk wel dat er nog meer kan ingezet worden op de gedragspsychologie. Daar kreeg ik vroeger alleszins weinig inzichten over mee.'

'De basisopleiding van vijf jaar geeft een brede algemene vorming, maar om een goede magistraat te zijn, moet je je toch nog kunnen verdiepen in vakken uit de criminologie en psychologie. Ik denk dat je pas een gepaste straf kan vorderen als je inzicht hebt in het functioneren van de mens. Hetzelfde geldt voor een concreet advies in de familierechtbank; het is belangrijk te begrijpen hoe mensen zich in conflict gedragen en wat de achterliggende systemen zijn.'

'Dat is niet in alle takken van de magistratuur even relevant, maar ik vind het raar dat je jeugdmagistraat kan worden met vijf dagen extra opleiding. Momenteel hangt dat sterk af van de individuele bereidheid van de magistraat om zich bij te scholen.'

Is de praktijk te complex voor de theorie?
'In de vijf jaren Rechtenopleiding krijgt de student van alles iets, toegespitst op het rechtstheoretische. Dat is goed omdat die basis nodig is, maar het is wel de verplichting van elke magistraat om zich bij te scholen in zijn vakgebied: niet puur wettelijk, juridisch technisch, maar ook in de bredere zin.'

De drempel van justitie

Is justitie toegankelijk en begrijpelijk genoeg?
'De perceptie van justitie zit vandaag nog niet waar ze moet zijn, en een perceptieprobleem is wel degelijk een groot probleem. We kunnen nog een lange weg afleggen in de manier waarin we ons opstellen als actoren van justitie: of we communiceren over wat mensen aanbelangt, hoe we communiceren, of we aanwezig zijn in debatten op televisie. Ik zie vaak dat de magistratuur ontbreekt.'

'Mensen halen dan het geheim van het onderzoek aan, maar ik denk dat je perfect kan uitleggen waar je mee bezig bent zonder het geheim van het onderzoek te schenden. Zonder concrete details over een dossier prijs te geven, kan je vertellen wat onderzocht wordt en op welke manieren dat kan. Zo weten mensen dat ze op ons kunnen rekenen.'

'Vandaag wordt het debat gekleurd door enkele advocaten die hun kant van het verhaal weergeven, door politici die uitspraken doen, maar ik mis onze schakel daarin. Ook de politie communiceert, maar waar zitten de parketten?'

'Justitie kan zich dus toegankelijker opstellen, maar ook de toegang voor rechtszoekenden kan laagdrempeliger. De weg van de digitalisering kan daarin meespelen. Het zou bijvoorbeeld logisch zijn dat, eens een vonnis geveld is, het digitaal naar de partijen gaat. De vergelijking met Tax-on-web wordt vaak gemaakt: als een belastingdienst toegankelijker kan worden, dan kan justitie dat ook.'

Elvire uit uw boek is laaggeletterd, maar ook wie niet laaggeletterd is, heeft het soms moeilijk met juridisch jargon.
'Heel wat van de briefwisseling is al genormaliseerd, maar ook daar zijn nog stappen te zetten. We moeten kritisch durven kijken naar brieven of dagvaardingen die gestuurd worden. Het is soms gewoon niet duidelijk voor mensen waarom ze naar de rechtbank moeten gaan.'

'Er komt ook soms tegenwind. Dan maken mensen de vergelijking met een medisch dossier waar we ook niet alles van verstaan. Ik denk inderdaad dat een patiënt niet alles begrijpt uit documenten die artsen onderling uitwisselen, maar het is toch de bedoeling dat iedereen zijn diagnose begrijpt.'

'Die parallel moeten we doortrekken: communicatie tussen juridisch geschoolden mag bulken van jargon, maar communicatie tegenover de rechtszoekende moet begrijpelijk zijn. Het heeft weinig zin om in een zitting iets te vorderen wat niemand behalve de rechter begrijpt. Een zitting hou je om mensen tot een inzicht te brengen: de vertaalslag tussen juridische termen en de concrete betekenis moet kunnen.'

'Een helder taalgebruik mag niet verward worden met het bagatelliseren van de inhoud. Dat is soms de vrees. Maar het is niet omdat je helder communiceert als magistraat dat je geen eervol beroep meer hebt.'

Jeugd in coronale isolatie

Maakt u zich zorgen over de jeugd nu jongeren in moeilijke thuissituaties door de coronamaatregelen geïsoleerd kunnen zijn?
'Daar maak ik mij grote zorgen over. Zelfs zonder coronamaatregelen is de bereidheid tot aangeven al niet echt groot. Mensen zijn geneigd om zich niet te bemoeien met de situaties van buren of familieleden.'

'Hoe meer mensen gedwongen worden in hun eigen kot te blijven en terug te plooien op de eigen bubbel, hoe groter de drempel wordt om aangifte te doen van problematische situaties en hoe beperkter de mogelijkheden voor jongeren om er met anderen over te spreken.'

'Via spotjes proberen we hulplijnen kenbaar te maken, maar als iemand in één huis woont met degene die hem kwaad aandoet, dan wordt het moeilijk om daar toegang tot te hebben.'

'Soms worden situaties opgemerkt omdat iemand niet opdaagt op het werk of opdaagt met een blauw oog: dan zijn er signalen om gealarmeerd te zijn. Nu kan je perfect met uitgeschakelde camera alles van thuis uit volgen. Die signalen kunnen we dan niet oppikken. Kinderen hebben ook geen contact meer met hun juf of meester: wie gaat het dan zien? Wie gaat aan de alarmbel trekken? Daar maak ik mij echt zorgen over.'

'Ik begrijp ook dat de politie niet happig is om huisbezoeken af te leggen in het kader van een sociaal onderzoek: want hoe beschermd ben je tegen COVID in andermans woning? Maar toch moeten we manieren vinden om die sociale onderzoeken op een veilige manier uit te voeren voor de politiediensten, zodat we toch voorbij de voordeur geraken van de meest kwetsbare gezinnen.'

Zijn er daarvoor genoeg maatregelen vanuit de overheid?
'Ik weet niet goed hoe de overheid dat zou kunnen verhelpen. Wij kijken altijd naar de overheid, maar eigenlijk moeten we allemaal naar onszelf kijken. Als iedereen een top drie zou maken van mensen in zijn omgeving waar die bezorgd over is en die actief gaat opzoeken, door een berichtje te sturen, een kaartje te schrijven of eens te gaan zwaaien aan het raam, dan is ons sociaal weefsel actief en komen de problematische situaties wel bovendrijven.'

'De overheid heeft wel hulplijnen en chatboxen geïnstalleerd, maar ik denk dat het vooral aankomt op ons verantwoordelijkheidsgevoel. Wie het goed heeft, moet zorgen voor wie het minder goed heeft. En wie mondig is, moet de stem zijn van wie niet kan spreken.'