'Ik zeg niet dat de EU altijd zal blijven bestaan'

Een 'pandemonium', zo vat historicus en politiek filosoof Luuk van Middelaar de coronacrisis in Europa samen in zijn nieuwste boek Een Europees pandemonium, kwetsbaarheid en politieke kracht. Als voormalig adviseur en tekstschrijver van Herman Van Rompuy, kent de Nederlander de coulissen rond het Brusselse Schumanplein als zijn broekzak.

'De coronacrisis was buitengewoon onthullend over een aantal zwaktes en de onvermoede veerkracht van de EU', schrijft hij. Dat laatste trof hem nog het meest: de overgang van teleurstelling naar een 'robuuste economische en medische respons'. Een interessante metafoor uit zijn boek benadrukt de impact: corona is een steen die in een rivier werd geworpen, en de waterrimpels daarbij zijn dan de bijkomende crises.

Zo'n massieve steen verstoort de koers onmiskenbaar. Kan het politieke Europa dat overstijgen of gaat het meanderen in nieuwe structuren en instellingen?
Luuk van Middelaar: 'Dat is de grote vraag. Kijk naar het antwoord op vlak van volksgezondheid: de Europese Commissie kocht vaccins aan voor 450 miljoen euro per jaar, terwijl die daar eigenlijk nul ervaring mee heeft! Natuurlijk ging dat niet zonder problemen, maar toch was er het gevoel dat het belangrijk was dat we het allemaal samen zouden doen. Wees dus niet te snel om de EU of de euro ten dode op te schrijven, dat gebeurt in elke crisis en dat hoort er een beetje bij.'

'Begrijp me niet verkeerd: ik zeg niet dat de EU altijd zal blijven bestaan of onsterfelijk is. Ik zeg wel dat de krachten die gemobiliseerd kunnen worden als het voortbestaan van de EU op het spel staat, veel groter zijn dan de meeste waarnemers zien en ook groter dan de politieke leiders soms zelf weten.'

Italië vroeg in het begin van de pandemie om hulp, maar heeft die niet gekregen. Waarom was er niet vanaf het begin een Europees actieplan?
'Niemand wist in het begin wat corona was. Toen de crisis in Italië uitbrak en ze inderdaad formeel om hulp vroegen, waren alle Europese regeringen in paniek: "Dat kan hier ook gebeuren. Hebben wij dan wel genoeg beademingsapparatuur en mondmaskers?" Die 'eigen land eerst'-reflex was niet fraai en heeft ook een diepe indruk gemaakt op de Italiaanse kiezers.'

'Die dachten: "Wat is dit nu? Hier sterven mensen op de gangen in ziekenhuizen, wij vragen om hulp en er komt niets. Als er al geen hulp komt op een moment van de waarheid, waarom zitten we dan eigenlijk in die EU?" Wat het nog erger maakte, was dat er wel zichtbare hulp uit China kwam. Het Chinese Rode Kruis stond daar gewoon in Rome.'

Hoe reageerde Brussel toen?
'Dat maakte op iedereen indruk, niet enkel op de Italianen. De mondmaskerdiplomatie was voor mij een cruciaal moment. China, niet zo lang geleden nog een derdewereldland, was opeens meester van de situatie. De Verenigde Staten, sinds 1945 de redder en leider van het Westen, waren nergens meer te bekennen. Het was alsof de mentale wereldkaart op zijn kop stond. Europa heeft toen toch wel ervaren dat haar plaats in de wereld aan het veranderen was.'

'Het coronaherstelfonds was een veel te trage respons op die Italiaanse noodoproep, maar naar EU-maatstaven nog betrekkelijk snel. In mijn boek ken ik een belangrijke rol toe aan Angela Merkel. In april-mei besloot ze om Zuid-Europa te helpen omdat die landen het meest getroffen waren en ze niet de financiële ruimte hadden om de crisis op te vangen.'

'Het Duitse imago was daar zeker van belang: Merkel wilde niet dat Duitsland gezien zou worden als de vrek van dienst. "Bezuinigen, anders help ik je niet", dat kon niet in deze crisis. Het was niet overtuigend genoeg om tegen de roep van hulp en solidariteit in te gaan met: "Eigen schuld."'

In uw boek wijst u erop dat in 'verantwoordelijkheid' niet toevallig 'antwoord' zit. Faalde de EU niet net daar? Hoe kan de EU nog staande blijven als we uiteindelijk alsnog hulp nodig hebben van China?
'Dat zijn twee aparte vragen. Wat betreft de hulp die van buiten kwam: de kwetsbaarheid die dat onthulde was een schok voor Europa die men niet meteen is vergeten. Het gaat dan om wat in Brussel "strategische autonomie" wordt genoemd. In vitale sectoren zoals de farmaceutische en medische sector moeten we opteren voor een minder grote afhankelijkheid van andere landen.'

'Wat ik schrijf over verantwoordelijkheid is eerder politiek-filosofisch van aard. Toen de crisis uitbrak, was het opmerkelijk dat de EU zei dat ze niet bevoegd was voor volksgezondheid. Er was niemand die dat argument overtuigend vond.'

'Net daar komt het onderscheid tussen technocratie en politiek: politici moeten zich verantwoordelijk voelen voor de situatie, niet omwille van een bevoegdheid, maar omdat zij de verandering kunnen maken. Ze moeten mensen overtuigen en zichzelf daarbij op het spel zetten.'

'De zwakte van de Europese politiek is dat die heel ambtelijk is en puur vanuit die bevoegdheden denkt. We zitten op een belangrijk moment van de wereldgeschiedenis: er zijn veel bedreigingen om ons heen. Dat vraagt om politici die kunnen reageren op alle omstandigheden en "gebeurtenissenpolitiek" kunnen bedrijven.'

Botsende soevereiniteit

In oktober schoof het Poolse Grondwettelijk Hof het Europees Hof van Justitie aan de kant. De EU legde Polen intussen al dwangsommen op, maar zelfs dan lukt het de EU niet om een vuist te maken tegen de regerende PiS-partij.

Hoe komt het dat de EU er niet in lijkt te slagen Polen in toom te houden?
'Je mag niet vergeten dat Polen nog in de EU zit. De regeringspartij voert al sinds 2015 oorlog tegen de grondwet en de onafhankelijke rechtspraak, omdat ze weten dat daar de tegenmacht in schuilt.'

'De EU heeft daar inderdaad onvoldoende op kunnen reageren. Men hoopte dit op te lossen door in dialoog te gaan. Maar er zijn wel sterkere middelen, zoals Polen het stemrecht ontnemen in de Raad van ministers van de EU. Al heeft dat weinig kans op slagen omdat alle landen het daarmee eens moeten zijn, ook Hongarije.'

'Het pijnlijkste voor mij is dat Polen, net als Hongarije, verschuift van een democratie naar een autocratie. Dat is vervelend voor de hele EU, omdat we onszelf beschouwen als de club van democratie. Het is zo al moeilijk genoeg om een lijst op te stellen van wat de Europese landen gemeen hebben. Als we nu ook al democratie moeten schrappen wordt het echt moeilijk.'

Dringt zich dan niet de vraag op of die landen nog in de EU kunnen blijven?
'Je wilt vooral dat het electoraat in Polen die regering weg stemt. Daarbij zullen de verkiezingen in Polen van belang zijn; die zijn ten laatste over twee jaar. De kwestie van de toekomst van de democratie in Polen kan niet vanuit Brussel of Berlijn worden opgelost.'

'Wat premier Morawiecki doet, is het strijdtoneel tactisch verplaatsen: van de binnenlandse ondermijning van de democratie naar een strijd met Brussel uit naam van een Pools patriottisme en soevereiniteit. Uiteraard resoneert dat beter bij de kiezers in het binnenland.'

Men zegt soms dat de Europese Unie een waardenunie is geworden. Klopt dat?
'Een gemeenschappelijke munt, alsook buitenlandse politiek vraagt om gedeelde waarden. Dat kan je niet zomaar opleggen of afkondigen en leidt dus tot frictie met Polen en Hongarije, onder meer in verband met de LGBTQ-vrije zones in Polen.'

'Ik denk wel dat we moeten uitkijken met zulke redeneringen, de verschillen tussen generaties zijn van belang. Als je alle Polen of Hongaren onder de 35 zou ondervragen, krijg je uiteraard een heel ander verhaal.'

'Het is dus ook een kwestie van machthebbers die steunen op het conservatieve electoraat, terwijl er ook een oppositie is. En omgekeerd zijn er ook in België mensen die deze waarden niet delen. Europa kan niet alleen maar een waardeproject zijn, dan wordt het bijna een politieke partij.'

Frans populisme

De Franse presidentsverkiezingen van 2022 beroeren nu al de gemoederen. De vorige verkiezingen waren alvast een test voor de EU: 'Het was heel fascinerend om te zien hoe de meest pro-Europese kandidaat, die dan ook actief campagne had gevoerd voor een actievere rol van Frankrijk in de EU, tegenover de meest Eurosceptische stond.' Het zou deze keer evenwel spannend zijn, beweert van Middelaar. De schrijver en mogelijke presidentskandidaat Éric Zemmour heeft daar iets mee te maken.

Hij is op dit moment de politieke hype in Frankrijk, vreest u niet dat hij president zal worden?
'Ik denk dat de kans reëel is dat hij de tweede ronde haalt en Le Pen voorbijsteekt op de rechterflank. Hij is nog radicaler, zeker in zijn islamkritiek en ontluisterende historisch revisionisme. Dat zoiets überhaupt mogelijk is en gesteund wordt, baart me zorgen, maar ik kan me niet voorstellen dat hij meer dan vijftig procent van het electoraat weet te overtuigen.'

Hoe kan het dan dat die man zo populair is en dat iemand als Le Pen bij de vorige verkiezingen de tweede ronde haalde?
'Daarvoor moeten jullie misschien wat cynischer zijn. Er is ook een mediadynamiek: de pers doet zichzelf graag voor als een soort neutrale waarnemer, terwijl ze zelf ook actor is. De media hebben wensen, financiële belangen en Zemmour verkoopt gewoon. Marine Le Pen is een oud verhaal, Zemmour een nieuw. Het is ongelooflijk hoeveel zendtijd hij krijgt. Je moet erkennen dat daar ook de factor storytelling is, de interactie tussen publiek en politiek spelen een grote rol.'

'Meer dan Marine Le Pen creëert Zemmour zelf ook een verhaal over nationale identiteit. Het boek waarmee hij is doorgebroken, Le suicide français, is een soort hervertelling van veertig jaar Franse geschiedenis. Die geschiedenis loopt tot 2007 en is verbonden met een Europees verdrag, dat hij echt als een soort capitulatie van Frankrijk aan Europa ziet.'

Frau Merkel

In zijn boek is Van Middelaar herhaaldelijk positief over de Duitse bondskanselier Angela Merkel. Haar partij verloor dan wel de verkiezingen, maar een grote koerswijziging moeten we niet verwachten. 'Het aardige van Duitsland is dat er steeds continuïteit is omdat de grootste partijen ongeveer hetzelfde willen voor de EU.'

Hoe ziet u de toekomst onder het leiderschap van vermoedelijke kanselier Olaf Scholz (SPD)?
'Frau Merkel zal toch wel een vacuüm achterlaten. Ook in de EU waar ze, soms nog meer dan de mensen die daarvoor aangesteld waren, iedereen bij elkaar hield en ook naar buiten toe namens Europa sprak. Wit-Rusland is daar een recent voorbeeld van: in Brussel wordt er vergaderd en besluiten genomen, maar wie gaat er praten met Poetin? Mevrouw Merkel!'

'Dat betekent vooral dat de Duitse bondskanselier, namens het grootste economische land, ook een Europese rol heeft. De nieuwe kanselier zal sowieso wel serieus worden genomen. Het kost misschien wat tijd en we moeten hopen dat er zich intussen niet veel noodtoestanden zullen voordoen. Ik weet niet wie er anders met Poetin zou moeten bellen, althans met resultaat.'

Geen rijk blijft eeuwig bestaan: hoe denkt u dat de EU zal evolueren in de toekomst?
'Ik denk dat de beslissingen, veel meer dan in het verleden, zullen gaan over hoe Europa positie zal vinden in de machtsstrijd tussen Amerika en China. We zitten voor een stuk klem in dat grote conflict. We willen enerzijds beschermd worden door de NAVO en de VS, maar anderzijds ook economische groei en werkgelegenheid, waarvoor we leunen op Azië en China.'

'Natuurlijk staan we qua geschiedenis en belevingswereld veel dichter bij de VS. Maar als de VS Taiwan willen verdedigen als China aanvalt, willen wij dan helpen? Moeilijk vraag, en eentje die ik liefst zelf zou proberen te beantwoorden in plaats van door de VS verplicht te zijn. Dat zijn belangrijke kwesties die komend decennium voor grote spanningen tussen de Europese landen zullen leiden.'