'Ik ben nog wakker gebeld door de deurwaarder om een artikel offline te halen'

Al bijna acht jaar staat Karl van den Broeck aan het hoofd van nieuwssite Apache, het medium dat zich sterk maakt door onderzoeksjournalistiek te publiceren waar andere media zich niet (meer) aan wagen. Sinds zijn aanstelling als hoofdredacteur is Apache het doelwit van aanvallen uit zowel de politiek en het bedrijfsleven.

Apache is deze maand 10 jaar een coöperatie. Waarom hebben jullie die keuze gemaakt?
Karl van den Broeck: 'Een coöperatie is de meest democratische vorm van bedrijfsvoering. Elke aandeelhouder heeft één stem, ongeacht het bedrag dat die inbrengt. Sinds de negentiende eeuw hebben we een democratie, maar we hebben die niet doorgetrokken naar de economie. Het cijnskiesstelsel geldt daar nog steeds.'

'We zijn ervan overtuigd dat zelfbedruipend zijn de belangrijkste garantie op onafhankelijkheid is. Daarom hebben we lang gezocht naar hoe we een solide bedrijf op poten kunnen zetten. We zagen een coöperatie als oplossing. We zijn er niet in geslaagd om genoeg startkapitaal te verzamelen om tegen dat het geld op was break-even te kunnen draaien. De buitenlandse tegenhangers Mediapart en De Correspondent zijn wel vanuit die positie kunnen starten.'

'Uiteindelijk hebben we moeten wachten tot vorig jaar, wanneer de coronacrisis ons een enorme duw in de rug heeft gegeven. We hebben meer dan 45 procent abonnees in 2020 gehad en die aantallen blijven eigenlijk stabiel in 2021, wat maakt dat we nu waarschijnlijk voor het tweede jaar winstgevend zullen zijn.'

Ziet u het dan haalbaar om het principe van een coöperatie en een abonnementensysteem vol te houden?
'Ja, de vooruitzichten zijn goed. We hebben nu ook de tijdsgeest mee. Steeds meer lezers krijgen terug de gewoonte om te betalen voor hun nieuws. Door zaken als Netflix zijn we terug bereid te betalen voor inhoud, maar dan wel op een flexibele manier. Via maandabonnementen bijvoorbeeld, zodat je vrij snel kan switchen tussen media.'

'Doordat we met een betaalmuur werken, is ons bereik wel altijd beperkt geweest. We zitten daar dus met een dilemma. Sommige van onze artikels zouden meer impact kunnen hebben als we de betaalmuur zouden wegnemen, maar dan snijden we in ons eigen vel.'

'Daarnaast hebben we nog een magazine om te verkopen, want papier is ook terug, maar dan in een duurzamere vorm met een bewaarkarakter. Maar ik denk dat er nog heel veel groei zit in het abonnementenmodel.'

Welke oplossingen ziet u dan voor Apache om een groter publiek te bereiken?
'Om een groter publiek aan te spreken dan enkel de "geïnteresseerde leken" die grondig geïnformeerd willen worden, zouden we bijvoorbeeld kortere versies gratis kunnen aanbieden. Of nog meer inzetten op zaken zoals podcasts.'

'Maar het grote nadeel van ons medium is dat we de kruisbestuiving niet hebben die verschillende media in grote mediabedrijven wel hebben. Zo zijn De Morgen en Het Laatste Nieuws communicerende vaten, die elkaars nieuws versterken en het zo mee verspreiden.'

'Soms zijn we gefrustreerd omdat de prachtige dingen die we schrijven, na publicatie niet worden opgepikt. En dan zie je dat twee maanden later een collega-journalist van een medium met een grotere toeter het wel op de agenda krijgt. Of dat we aan iets meewerken, maar uiteindelijk niet vermeld worden. Dat was bijvoorbeeld zo bij het nieuws over de vissen uit de Schelde die vol PFOS zaten.'

Zou u dan kunnen stellen dat zulke banden met andere media noodzakelijk zijn om impact te hebben?
'We hebben tijdens de coronacrisis een platform opgericht, Beter Na Corona, met gelijkgestemde onafhankelijke media en denktanken om daar een alternatief aan te bieden. Op die manier poogden we een ander discours over het herstelbeleid op te zetten dan de mainstream. Door de krachten te bundelen, hebben we bijvoorbeeld wel weerklank kunnen krijgen bij VRT NWS.'

'We gaan met die ploeg ook een aantal formats proberen te ontwikkelen waarin we elkaars boodschap versterken. Zo kunnen we de broodnodige correctie aanbrengen op de dagelijkse nieuwsstroom.'

'De mainstream berichtgeving bevindt zich binnen een centrumframe, dat soms centrumlinks, dan weer centrumrechts is. Maar het is zeker geen doorgedreven progressief frame. Dat is iets waar wij met die groep aan willen werken, maar wel in alle onafhankelijkheid. Het is niet omdat we progressief zijn, dat we ons gebonden hebben aan de politieke emanaties van die ideeën, integendeel.'

'Het valt niet te ontkennen dat er een soort verschraling is in het nieuwsaanbod in Vlaanderen. De Vlaamse regulator voor de media bevestigt dat ook. De pluriformiteit van onze media is sterk afgenomen door onder andere de ineenstorting van de reclamemarkt. Het zijn nog enkel de grote jongens die overblijven.'

Jullie hebben al veel te maken gehad met rechtszaken. Denkt u dat het een bewuste strategie is om Apache de mond te snoeren?
'We zijn vrijgesproken voor alle rechtszaken, wat aantoont dat we goed werk geleverd hebben. Men verweet ons bijvoorbeeld dat we undercover gefilmd hebben. De rechter heeft gezegd dat die techniek perfect legitiem was en dat we wat we aan het onderzoeken waren alleen daarmee konden naar boven brengen.'

'Mensen die een klacht indienen willen niet hun gelijk halen, maar willen ons zowel qua werk als financieel te verstikken. Het is echt hun expliciete bedoeling om ons te intimideren. We werden tijdens die rechtszaken weggezet als riooljournalisten, als mensen die ingehuurd werden door politieke partijen om schade te berokkenen aan "eerlijke ondernemers" en welmenende politici. Quod non, achteraf bekeken.'

'Wat mij nog het meest tegen de borst stoot, is dat Bart De Wever ons destijds een lasterlijk medium heeft genoemd. Er zijn twee klachten geweest wegens laster en we hebben die twee keer gewonnen. Ik wacht nog altijd op excuses. Ik vind het ongehoord dat een politicus beroepsjournalisten wegzet als mensen die doelbewust leugens zouden vertellen.'

'Door die veelvuldige klachten tegen ons heeft de verzekeraar de polis voor freelancejournalisten in België trouwens twee jaar opgedoekt. Dat betekent dat al die mensen niet verzekerd konden worden wegens beroepsrisico. Pas dit jaar is er een verzekeraar bereid gevonden om tegen een hogere premie freelancejournalisten te verzekeren. Dat heeft de journalistiek dus in een heel precaire situatie gebracht.'

Hoe zou de wet kunnen aangepast worden om dat te vermijden in de toekomst?
'Privédetectives mogen nu iedereen schaduwen, op een paar bevolkingscategorieën na, bijvoorbeeld vakbondsafgevaardigden. Die wet zou zo aangepast kunnen worden dat ook journalisten niet meer gevolgd mogen worden door privédetectives. Want eigenlijk is dat een manier om het bronnengeheim dat in de zogenaamde wet-Bourgeois is vastgelegd te omzeilen. Een wet waarom men ons overigens internationaal enorm benijdt.'

'Bovendien mogen journalisten normaal alleen voor het Hof van Assisen worden berecht, dat staat zo in de Grondwet. Maar dat gebeurt natuurlijk niet. Men probeert via uitgekiende procedurekwesties die zaken via burgerlijke rechtbanken of andere procedures toch te laten voorkomen.'

'Zo heeft men ons nog eens via een eenzijdig verzoekschrift laten veroordelen. De deurwaarder heeft mij toen wakker gebeld met de mededeling dat het bewuste artikel offline moest gehaald worden en dat we voor elke dag dat het bleef online staan 5000 euro zouden moeten betalen. Het eenzijdig verzoekschrift is een noodprocedure en is absoluut niet bedoeld voor dat soort klachten. We hebben achteraf gelijk gekregen, maar ze zijn er wel in geslaagd om ons tijdelijk te laten censureren.'

Met haar focus op onderzoeksjournalistiek wilde Apache een hiaat opvullen in het Vlaamse medialandschap. Welke andere hiaten ziet u nog?
'Wij huilen elke dag om de ondergang van de regiojournalistiek. De lokale journalistiek in ons land, dat is een ramp. In Nederland heeft men daar 10 miljoen in gepompt, omdat het niet meer om aan te zien was. Ik ben zelf begonnen bij een lokale krant in Turnhout, waar mijn vader hoofdredacteur van was. Alle goede journalisten hebben de knepen van het vak geleerd op zo'n stadsredactie.'

'Zo kon je als jonge journalist doorgroeien, je leerde de stiel in de praktijk. Maar belangrijker voor de democratie: hoeveel gemeenteraden in dit land worden nog gevolgd door beroepsjournalisten, of door journalisten tout court? Hoeveel plaatselijke media besteden nog aandacht aan de lokale politiek?'

'Het politieke debat in onze regio's is dood. Er wordt alleen nog over politiek geschreven als er schandalen zijn, als er een rel is, als er flauwekul kan worden verteld, maar niet over de politieke standpunten. Ik woon in een centrumstad, in Turnhout. Als ik als Turnhoutenaar de krant lees, en ik moet gaan stemmen in 2024, dan zou ik bij God niet weten waar die partijen voor staan. Die lokale journalistiek moet dringend opnieuw ernstig genomen worden.'

Ziet u ook positieve trends?
'Apache is ontstaan uit frustratie en woede omdat de onderzoeksjournalistiek, zeker bij de krant De Morgen, werd afgeschaft. Maar de laatste jaren is onderzoeksjournalistiek terug een soort verkoopsargument voor veel kranten geworden. Dat heeft natuurlijk te maken met het feit dat ze voor hun inkomsten opnieuw aangewezen zijn op abonnementen en op de verkoop van kranten omdat de inkomsten uit advertenties compleet zijn ineengestuikt. Lezers willen alleen maar betalen als ze ook meerwaarde krijgen.'

'Al is die evolutie natuurlijk relatief. Ik denk niet dat Knack één exemplaar meer verkocht heeft met de Panama Papers, maar Bart De Pauw, dat verkoopt. Die internationale onderzoeksdossiers zijn wel echt wel een gamechanger. Dat op internationaal niveau op zo'n intensieve manier is samengewerkt, dat heb ik nog nooit meegemaakt.'

'Alleen krijgen heel veel dingen al snel het label onderzoeksjournalistiek. Het is niet omdat je eens een documentje hebt opgevraagd wegens de Wet openbaarheid bestuur dat je aan onderzoeksjournalistiek doet. Van de tien dossiers die wij besnuffelen, wordt er meestal maar eentje uitgespit. Het begint met iemand die een bericht stuurt, of in een bruine enveloppe iets in je brievenbus komt stoppen. En dan begint het, het is een beetje Kuifje, he.'

Het Vlaamse medialandschap wordt steeds meer gekenmerkt door monopolisering. Ziet u een uitweg uit die situatie?
'De grote olifant in de kamer daarbij is de postconcessie. De federale overheid geeft momenteel 175 miljoen aan de post om kranten en de weekbladen gratis te leveren. Dat is discriminatie ten opzichte van online media zoals Apache. Als je niet geabonneerd bent op een krant, dan krijg je van dat belastinggeld niets terug. Geef dat geld aan de lezer en dan kan die zelf kiezen waar die het aan besteedt.'

'Onze grote Vlaamse mediagroepen hebben heel het Nederlandse medialandschap opgekocht. Bijna alle media zijn daar in handen van DPG Media of Mediahuis. Tijdens de regeringsonderhandelingen is daar heel zwaar gediscussieerd over dat monopolie en of het geen gevaar betekent voor de persvrijheid, de democratie en het pluralisme van de pers. Ook bij ons hoor je veel meer stemmen, ook academisch onderzoek, zeggen dat het pluralisme fors afneemt. Dat is zeker zo in de buitenlandberichtgeving.'

Hoe problematisch is dat?
'Een journalist is iemand die verslag uitbrengt aan het publiek over dat waar het publiek zichzelf niet over kan informeren. Hoe meer mensen dat doen, hoe correcter die info is. Als er nu in een persconferentie twee journalisten zitten die stukken schrijven voor in totaal zeven kranten, of zeven media, dan is er gewoon een verschraling. Je krijgt zo'n gigantische eenheidsworst dat het niet meer professioneel is.'

'Tegenwoordig kan je persberichten zelf ook al gewoon online vinden. Als ik de dag nadien in mijn krant geen verhaal lees dat meer is dan die drie persberichten aan elkaar gebreid, dan hoef ik die krant niet meer te kopen. In de Wetstraat bijvoorbeeld zie je wat er gebeurt als er wel voldoende journalisten ergens aandacht voor hebben. Journalisten zijn competitiebeesten. Heel dat gesteggel in de Wetstraat, dat jut journalisten op en dat zorgt eigenlijk voor betere verslaggeving.'

'Bovendien is het niet slecht dat journalisten een mening hebben. Ik motiveer mijn redacteurs ook om geëngageerde burgers te zijn. Het is niet omdat je iets scherp formuleert, dat je je per se activistisch gedraagt. Zolang je je baseert op verifieerbare feiten en je alles vermeldt, ook al past het niet in jouw kraam, ben je goed bezig. Iemand die zich progressief noemt, zal feiten gewoon anders interpreteren dan iemand die conservatief is. Een mening hoeft niet per se in de weg te staan van objectiviteit en deontologie.'

Kan de overheid een rol spelen in de verbetering van onze journalistiek?
'Zeker, dat zijn dingen die de overheid perfect kan subsidiëren. Als er marktfalen is moet er subsidie zijn, zo zit ons systeem in elkaar.'

'Zeker om journalistieke genres te ondersteunen die anders uit de boot vallen. Ik kijk naar de manier waarop we onze cultuursector financieren: met projectsubsidies die beoordeeld worden via peer review. Zo krijgen we meer overheidsgeld, maar blijft de onafhankelijkheid gegarandeerd. Wij zouden bij Apache bijvoorbeeld heel graag meer inzetten op lokale journalistiek, en in alle centrumsteden een antenne hebben waar we de lokale politiek van nabij kunnen volgen.'

'Je moet echter geen extra subsidies geven aan sportverslaggeving, dat verkoopt zichzelf. Als ik zie dat de helft van het journaal sportnieuws is, vind ik dat complete waanzin. Steek iets van dat geld in cultuurjournalistiek en dan zouden we misschien weten wat er in onze eigen cultuursector gebeurt. Nu weten we dat alleen als er een schandaal is, of als iemand in zijn blote over het podium loopt.'

Hoe is Apache veranderd sinds u hoofdredacteur bent?
'De grootste verandering zijn de aanvallen van buitenaf die we hebben moeten verwerken. Die aanvallen waren er allemaal naar aanleiding van dat prachtige dossier van Tom Cochez over Land Invest Group. De gunstige zijde van dat conflict is dat we enorm gegroeid zijn. Mensen zijn ons als een soort Robin Hood beginnen te beschouwen.'

'Onze abonnees zijn blijven stijgen omdat meer mensen ons wilden steunen. Dat heeft allemaal weinig met mij te maken. Bij Apache wordt alles beslist met consensus, zelfs hoeveel we verdienen. Ik ben misschien wat de coach, het klankbord en de ultieme scheidsrechter.'

'Ik denk dat ik een atypische hoofdredacteur ben in die zin. Ik functioneer alleen in groep. Als het niet in groep kan, en als het niet in een positieve sfeer kan, dan hoeft het voor mij niet. Ik heb in het verleden in redacties gezeten waar er een verlicht despotisme of een milde terreur heerste. Dat is nefast.'

U werkt ook voor Bozar. Is er volgens u kruisbestuiving tussen kunst en journalistiek mogelijk?
'We proberen nu te experimenteren met grafische journalistiek. Dat zijn tekenaars die als journalist op stap gaan. Er komt bijvoorbeeld een grafische reportage van een Koerdische journaliste die in Turkse gevangenis een dagboek bijhield. Dat moest ze op den duur zelfs met haar eigen bloed tekenen omdat ze geen inkt meer had. Ik heb ook poëzie binnengebracht in het magazine. Poëzie is doorheen de geschiedenis altijd een verhalend en polemisch medium geweest.'

'Kunst is nu overigens veel meer geëngageerd dan toen ik begon in de "postmoderne" jaren '80 en '90. Toen moesten kunstenaars zich niet bezighouden met de maatschappij, al is het huidige engagement relatief. Toen ik hoorde dat het thema van De Warmste Week "jezelf kunnen zijn" was, in het jaar dat half Wallonië overstroomd is, viel ik bijna van mijn stoel. Al wil ik die problemen zeker niet minimaliseren.'

Wat vindt u van de staat van de Vlaamse studentenjournalistiek?
'Geweldig, ze komen me interviewen (lacht). Ik denk dat er wel raakpunten zijn tussen ons en jullie. We zijn onafhankelijk en er staat geen grote geoliede machine achter ons. Het is ook echt een roeping om aan studentenjournalistiek te doen en ook wij doen het vooral uit journalistieke interesse. We kunnen allemaal grotere bedragen verdienen bij een ander medium dan dat we bij Apache verdienen.'

'Naast de studentenjournalistiek had je vroeger ook schoolkranten in het secundair onderwijs. Die cultuur moeten we terug krijgen. Destijds had ik een tijdschrift in het atheneum in Turnhout waarmee we de wedstrijd van Knack, het beste schooltijdschrift van Vlaanderen, gewonnen hebben. Moest ik dat schooltijdschrift niet gemaakt hebben, was ik nooit in de journalistiek gegaan. Ik ben daarna bij De Morgen binnengerold en nooit meer weggegaan uit de journalistiek. Zo is mijn carrière begonnen.'