Historica Kas Swerts: 'Je moet niet bang zijn van de Vlaamse identiteit'

'Historici zijn het monopolie op het verleden kwijt', zegt Kas Swerts, cultuurhistorica aan de KU Leuven. 'Ze moeten daarover niet panikeren: een historicus kan daardoor meer dan ooit uit zijn eigen heimat treden. Zelfs als dat niets oplevert, is die blik over het muurtje waardevol. Mogen falen als weten­schapper is ontzettend belangrijk, maar aan universiteiten staat dat steeds meer onder druk. Hoe minder er gefaald mag worden, hoe minder kans op een paradigmashift.'

We zoeken Kas Swerts op in haar kantoor op een zonnige maandagnamiddag in het Erasmushuis. Als cultuurhistorica houdt ze zich graag bezig met de tak van de theore­tische geschiedenis, of 'bij de buren op bezoek gaan', zoals ze het zelf verwoordt. Ze gaf tot voor kort de vakken theorie van de geschiedenis en geschiedenis van de geschied­schrijving aan de studenten Geschiedenis.

'Durven nadenken over theoretische geschiedenis is geweldig', vertelt ze. 'Niet alleen vanwege mijn fascinatie voor het verleden, maar ook om na te denken over wat het verleden is, en hoe dat verleden werkt. Het is fantastisch om die vragen te stellen.' 

Als assistent-doctor doet ze onderzoek naar concepten als natie- en identiteitsvorming, op een moment dat met Het Verhaal van Vlaanderen en de Canon van Vlaanderen die thema's weer helemaal in de aandacht staan. Met een ongekend enthousiasme en druk zwaaiende handen, brengt Swerts enkele verfrissende historische inzichten naar voren, en ontkracht ze hardnekkige clichés.

Het lijkt alsof er nog nooit zoveel pogingen zijn geweest om de Vlaamse identiteit te versterken.
Kas Swerts: 'Eigenlijk is dat niet nieuw. Al sinds de achttiende eeuw heeft de natie­staat geprobeerd om historici aan zich te koppel­en, omdat een beginnende politieke ident­iteit goed genoeg doorhad dat ze een ver­leden nodig heeft om zich te legitimeren.'

'De Galliërs in Frankrijk, of Ambiorix in België: nu vinden we dat karikaturaal, maar in de negentiende eeuw waren dat heel cou­rante manieren om het verleden te vertalen op een bevattelijke manier. Het belangrijkste doel van historici was toen niet om – zoals nu wél – de natiestaat in twijfel te trekken, maar om aan de hand van archieven de staat te legitimeren.' 

'Wat het verhaal van de Vlaamse Canon en een tv-reeks als Het verhaal van Vlaanderen zo opvallend maakt, is dat enerzijds de Vlaamse identiteit niet door iedereen kan gedeeld worden, wat voor spanning zorgt. Anderzijds is de Vlaamse identiteit vrij vanzelfsprekend.'

Zo voelt het vaak wel niet aan.
'De kritiek op die initiatieven bestond er dan ook vooral in dat die identiteits­vorming top-down wordt opgelegd, in plaats van die van onderuit te laten groeien. Er wordt iemand een identiteit opgelegd, in de plaats van dat die identiteit in een breder veld besproken en bediscussieerd kan worden.'

'Maar ik vraag me eerder af waarom al die initiatieven nog nodig zijn. De Tsjechische nationalisme-onderzoeker Miroslav Hroch stelde tien jaar geleden al in De Standaard dat de Vlaamse natievorming voltooid is. Het feit dat er in Leuven Nederlands gesprok­en wordt, de universiteit verneder­landst is, het Nederlands als wettelijke taal wordt erkend, en veel mensen zich identifi­ceren als Vlaming, betekent toch ontzettend veel? Dat proces, gestart in de jaren twintig van de vorige eeuw, is eigenlijk afgerond.'

'We spreken bijvoorbeeld over de Ronde van Vlaanderen, terwijl die – zover ik weet – nog niet in Limburg gepasseerd is. Toch denken we bij Vlaanderen niet alleen aan West- en Oost-Vlaanderen en Antwerpen, maar ook aan Vlaams-Brabant en Limburg. Dat is uniek.' 

Als dat proces vervolledigd is, waarom proberen politici die Vlaamse identiteit dan nog verder te stimuleren?
'Dat heeft simpelweg te maken met politieke ambities. Het eerste partijstandpunt van de N-VA is nog altijd de Vlaamse onafhankelijk­heid. Ik denk dat N-VA er zich wel bewust van is dat onafhankelijkheid in deze geo­politiek onzekere tijden nog iets anders betekent. Daarom focussen ze nu op het confederalisme, een andere invulling van het streven naar onafhankelijkheid. Hoe hard je de nadruk legt op de Vlaamse ident­iteit, hangt natuurlijk ook af van persoon­lijke erfenis en context. Naar mijn gevoel moet dat niet van bovenaf opgelegd worden. De vraag is: hoe complex wil men die Vlaamse identiteit invullen?'

Is dat juist niet het grootste compliment voor een Vlaams-nationalistische partij? De natievorming is al voltooid.
'Eigenlijk wel. (lacht) Dat is ook zo interes­sant aan het feit dat een buitenlandse onder­zoeker zoals Hroch – die door de afstand een objectievere blik heeft – dat constateert. Het is opvallend dat in nationalisme­-onderzoek de Vlaamse identiteit als vanzelf­sprekend wordt geacht, maar niet in de Vlaamse politiek.' 

Hoeveel lagen kan die Vlaamse identiteit hebben?
'Er is iets fundamenteel nieuws aan de gang met de invulling van de Europese identiteit: identiteit is hip. De meest gelezen boeken zijn degenen die onze identiteit linken aan een verleden, zoals De Bourgondiërs van Bart Van Loo.'

'Onze huidige samenleving is complex en multi-identitair: de uitdaging is hoe die verschi­llende identiteiten met elkaar ge­rijmd kunnen worden. Het toffe is nu dat voor veel mensen die Vlaamse identiteit vanzelfsprekend vinden, maar ze er wel hun eigen kruidenmix aan toevoegen. Maar er mogen zeker nog een paar pepers bij.'

Dat moet u nog even uitleggen.
'Laat ik dat doen aan de hand van het voor­beeld van een frituur. (lacht) Vroeger had je slechts een saus bij je frieten, namelijk mayo­naise. Nu zijn we er al toegekomen dat samuraisaus geaccepteerd wordt. Vroeger had je de keuze tussen vier sauzen, nu twintig. Toch vind je ze allemaal terug in hetzelfde frietkot, die dezelfde Vlaamse identiteit inhoudt. Je hebt zelfs verschil­lende soorten porties frieten, zoals een rombout. En erkent iedereen dat het om dezelfde basis van frietjes gaat, en erkennen we de andere sauzen ook.'

Wanneer er tekeer wordt gegaan tegen 'superdiversiteit', dan is volgens u eigenlijk het antwoord: meer frietjes eten.
'We moeten vooral erkennen dat frietjes nog altijd de basis zijn. Eet ze hoe je wilt, het zijn nog altijd frietjes. (lacht) Die evolutie is organisch gegroeid, daarom zijn top-down initiatieven niet nodig: het nationaliserings­proces is gefinaliseerd. Voor velen is dat van­zelfsprekend, maar sommigen doen er nog altijd fragiel over. We moeten geen schrik hebben van het "Vlaamse".'

'Tijdens het Schotse onafhankelijkheids­referendum in 2014 was ik in Schotland voor mijn doctoraat. Dat was voor mij een cru­ciaal moment, omdat ik besefte hoe open de Schotse samenleving is. Ik mocht bijvoor­beeld stemmen voor het referendum. Dat ik daar woonde, was voor hen erkenning genoeg. Ook al droeg ik geen kilt.' (lacht)

U doet ook onderzoek naar gender en seksualiteit. Controversiële thema's die het onderwerp zijn van verhitte debatten.
'Het concept van gender is enorm boeiend vanuit een cultuurhistorisch perspectief. Het heeft te maken met systemen, en tegelijk ook met de rol van een individu in zo'n systeem. Heel veel facetten van de samenleving worden binair ingedeeld: het is het een of het ander – vandaar ook de tegenstelling tussen man en vrouw.'

'De laatste vijftig jaar hebben we, mede onder de invloed van poststructuralisme en post­modernisme, de vanzelfsprekendheid van binariteit in vraag gesteld en beseft dat er meer fluïditeit is dan gedacht. Als je bent opgegroeid in een binair systeem, dan is alleen al het feit dat gender vaag wordt ingevuld, een angstaanjagende en confron­terende ervaring.'

Mensen kunnen die invraagstelling van binariteit vaak niet goed vatten.
'Dat is niet zo verwonderlijk. Het gaat om systemen die nu eenmaal al zo lang hebben bestaan, en vanaf het moment dat je geboren wordt een impact op je hebben. Met een gender reveal party wordt eigenlijk al bij de geboorte gezegd: "Jij hoort daar thuis". Nu wordt dat vrijer ingevuld. Stoot dat mensen tegen de borst? Ja, want je stelt zekerheden in vraag waar ze nooit over hebben moeten nadenken.'

'Veel mensen hebben zich een beeld gevormd van wat die "vaagheid" inhoudt, tot ze eens een koffie gaan drinken met een non-binaire persoon. Het essentiële staat dan centraal: we zijn allemaal een mens. De eni­ge manier waarop dat begrip kan vergro­ten, is bottom-up. Het laatste dat je wil is dat er betutte­lend gehandeld wordt. De geschie­denis toont dat dat als een boemerang terugkeert in je gezicht.' 

Net zoals bij de Vlaamse identiteit?
'Inderdaad. Je moet een ruimte creëren waarin het mogelijk is om een dialoog te voeren met elkaar, zonder iemand te willen overtuigen van je eigen gelijk, ten koste van andere zaken. Al zal die sociale revolutie waarschijnlijk met horten en stoten vooruit gaan. Je kan niet idealistisch verwachten dat iedereen kumbaya-gewijs gezellig rond het kampvuur zit, en alle invullingen van gender en seksualiteit zomaar accepteert.'

Het lijkt alsof gender voor het eerst op dergelijke wijze gecontesteerd wordt. Klopt dat?
'Niet helemaal. De suffragettes (vrouwen die aan het einde van de negentiende eeuw streden voor het vrouwelijk stemrecht, red.) hadden bijvoorbeeld een andere invulling van gender dan toen het geval was. Maar ook de introductie van de fiets bracht een enorme genderdiscussie teweeg. Alle vrou­wen weten: een rok op een fiets, dat is enorm vervelend. Maar in Groot-Brittannië zorgde het idee dat vrouwen een broek zouden dragen op de fiets voor controverse. "Ze gaan allemaal lesbisch worden en het huwelijk zal in elkaar storten", klonk het toen.' (lacht) 

'Het zijn dezelfde discussies die we vandaag voeren. Het is fascinerend dat technolo­gische en materialistische revoluties tot nieuwe interpretaties van gender hebben geleid. Ook vandaag, bijvoorbeeld. Op Tik­Tok zie je zoveel mensen die hun identi­teit op een bepaalde manier presen­teren: tuur­lijk leidt dat tot hercontestaties.'

'Waarop zogenaamde trad wives dan weer daarop reageren, wat dan ook weer een herziening van een invulling is van gender die er nooit geweest is, maar zogezegd wel teruggaat tot een verleden waarin gender niet gecontesteerd was.'

'Ook in de jaren vijftig werd gender ter discussie gesteld, hoor. Denk maar aan de vrouwen die tijdens de Tweede Wereldoorlog plots in de werkruimte terechtkwamen, en dan weer moesten plaatsmaken, maar die nieuwe interpretatie van gender niet meer loslieten. Het debat dat vandaag gevoerd wordt is de nieuwe invulling van een debat dat altijd al bestaan heeft.' 

Hoe heeft uw onderzoeksdomein uw persoonlijke leven beïnvloed?
'Ik denk dat mijn persoonlijke leven daar een grote hand in heeft. Ik ben mijn vader op twaalfjarige leeftijd verloren. De aanwezig­heid, en de directe ervaring met de dood, hebben me al vrij snel geconfronteerd met existentiële vraagstukken, die mijn leef­tijdsgenoten pas veel later ervoeren.' 

'Zijn vroege dood heeft mijn kijk op wat geschiedenis is sterk beïnvloed. Eigenlijk gaat het over mensen die een heel korte tijd op de planeet zijn, en hun tijd zo goed mogelijk proberen in te vullen. Elk van die contexten zijn uniek, toch loopt er een rode draad doorheen hun levens: het zijn mensen zoals jij of ik. Geschiedenis is daarom in essentie een soort van voyeurisme: je kijkt naar het leven van anderen, en denkt: "Kan ik daar iets uit leren?"'