'Het is typisch Europees: vertellen hoe gelovigen hun geloof moeten vormgeven'

Mark Eyskens ontvangt ons warm bij hem thuis. In zijn imposante werkruimte stelt hij enthousiast voor om ons de pen, waarmee hij als minister van Buitenlandse Zaken het verdrag van Maastricht heeft ondertekend, te tonen.

Vlaamse identiteit

Hoe denkt u over het idee om de Vlaamse cultuur en erfgoed te definiëren in een Vlaamse canon?
Mark Eyskens: 'Ik ben lid van de Koninklijke Academie (KVAB, Koninklijke Vlaamse Academie van België voor Wetenschappen en Kunsten, red.) waar we dat effectief besproken hebben. Het idee van een canon is moeilijk te realiseren, want je vervalt vaak in vooroordelen die aangewend worden om bepaalde politieke doeleinden te bereiken.'

'Je moet realistisch zijn en open-minded. In het geval van een canon dreigt men in enge valleien terecht te komen waarbij de horizon helemaal onzichtbaar wordt.'

'Ook kan je het een beetje humoristisch bekijken. Wat zou immers het eerste item in die Vlaamse canon zijn? Dit zinnetje van Julius Caesar: "Horum omnium fortissimi sunt Belgae?" De canon begint dan dus met de Belgen, wat insinueert dat ze blijkbaar ouder zijn dan de Vlamingen. Reeds daar zit je met een identiteitsprobleem.'

'Het is wel goed dat we ons bewust zijn van onze afkomst. De manier waarop we die oorsprong formuleren is echter niet zonder gevaar. We houden allemaal van wie we zijn, wat we zijn en van onze cultuur. We dienen wel goed te beseffen dat cultuur bij bepaling altijd multicultureel is.'

'Ik moet nu denken aan onze Vlaamse meesters, bijvoorbeeld Van Eyck en dergelijke: ook zij ervaarden invloed van buitenlandse schilders. Een zuivere cultuur die geen invloeden van buitenaf kent, is totaal steriel en verdampt als het ware.'

Valt de Vlaamse identiteit dan ook als een coherent geheel te definiëren?
'Identiteit vandaag de dag, zeker in onze mondiale wereld, is een gelaagde term. We houden van ons dorp, van onze gemeenschap, van ons land. Dat neemt niet weg dat ik me solidair voel met mensen ter plekke wanneer ik buiten Europa reis.'

'Door de moderne media zijn we wereldburgers geworden. Laat ons Vlaanderen niet reduceren tot een klein stukje land met zes miljoen inwoners op een planeet die binnenkort bewoond wordt door tien miljard mensen. Die realiteit spoort aan tot enig elementair realisme.'

Er klinken stemmen om Vlaanderen een onafhankelijke koers te laten varen. Welke troeven kan Vlaanderen op internationaal vlak uitspelen om niet omvergelopen te worden door andere landen?
'België is al een zakdoekje groot. Als Vlaanderen onafhankelijk wordt en het Vlaamse parlement zou een onafhankelijkheidsverklaring goedkeuren, dan vallen we meteen uit de Europese Unie. We moeten opnieuw toelating vragen om tot de EU te treden, maar om een nieuw lid toe te laten moet je eerst tot een eenparigheid van alle lidstaten komen. Daar zullen problemen de kop opsteken, omdat "klein België" mee aan tafel zal zitten.'

'Stel dat Vlaanderen de eerste jaren niet tot de EU kan toetreden, wat gebeurt er dan met de munt, onze kredietwaardigheid, Brussel …? Vlamingen, Walen, noch Brusselaars beseffen hoe belangrijk het is voor een land om de hoofdstad van de EU te bezitten. Brussel is na Washington de belangrijkste diplomatieke hoofdstad van de wereld.'

'Als heel dat diplomatieke centrum allemaal zou wegtrekken uit België, dan is dat alsof een atoombom op Brussel gelost wordt. Je zou het in het hele land voelen.'

Leuven Vlaams

U bent uiteraard zelf student geweest. Hoe kijkt u op die periode terug?
'Voor mij was het een heerlijke tijd. Eerst heb ik in Leuven gestudeerd. Daarna ben ik gedurende twee jaar naar Amerika getrokken voor mijn studies, wat geweldig was.'

'Bovendien liepen er tijdens mijn studententijd in Leuven ook nog Franstalige studenten rond. Toen waren we met zo'n tienduizend studenten, Vlamingen en Franstaligen samen.'

Waren er vaak spanningen met Franstalige studenten?
'De spanningen begonnen op te lopen gedurende de jaren 60 en het kookpunt werd bereikt in 1968. Toen was ik reeds professor aan de universiteit.'

'Wij hadden voor de splitsing van de Leuvense universiteit les met Franstaligen in dezelfde gebouwen. We liepen als het ware door elkaar in de gangen en sloegen praatjes met elkaar.'

'Pas later werd de situatie conflictueus, aangezien de taalgrens werd vastgelegd. Dat was een belangrijke Vlaamse overwinning die plaatsvond tijdens de regeerperiode van premier Lefèvre. Destijds verschoof men bovendien de taalgrens om de vijf jaar in functie van de taaltellingen, tot dat systeem de Vlamingen begon te benadelen. In Brussel nam het aantal Franstaligen immers toe en zou men dat fenomeen later vergelijken met een olievlek die zich maar bleef uitbreiden.'

'Leuven was virtueel een tweetalige stad. Je vond er zelfs Franstalige scholen. Dat bracht een gevaarlijke toestand teweeg. Wegens de nabijheid van Brussel, vreesde men dat Leuven, bijna half verfranst, zich zou aansluiten bij de hoofdstad.'

'Als tegenwicht voor de verfransing klonken de stemmen luider om als Vlamingen een eigen weg in te slaan. Daarbij vond de kreet "Walen buiten", wat trouwens een gallicisme is, massale weerklank.'

'Die sentimenten kwamen bovendien niet overeen met het christelijke standpunt van naastenliefde. Ik had trouwens enkele Franstalige collega's die woest waren en ons als racisten bestempelden.'

'De regering geleid door mijn vader (Regering-G. Eyskens IV, red.) heeft ervoor gezorgd dat de situatie financierbaar was, waardoor men een nieuwe universiteit in Louvain-la-Neuve heeft opgericht.'

'Onze zusteruniversiteit heeft zeker haar charmes. Vandaag zijn de relaties goed en zijn er verschillende samenwerkingsprojecten. Het is het vermelden waard dat het Engels tegenwoordig als "sociale lijm" dient.'

Was de splitsing van de universiteit tijdens uw studententijd geen discussiepunt?
'Neen, maar er was wel een interne splitsing gaande. De faculteiten gingen geleidelijk aan hun eigen weg. De universiteit bestond toen al uit een Nederlands- en Franstalige afdeling, elk met hun eigen prorectoren. Deze prorectoren stonden onder de rector magnificus, maar tegelijk wel elk aan het hoofd van hun afdeling. Op zich werkte het academische systeem, maar het stond haaks op het beleid van de homogene taalgebieden.'

Bewogen jongeren

Als professor heeft u de studentenbeweging van '68 bewust meegemaakt. Kunnen studenten tegenwoordig een even grote impact hebben?
'Ik geloof dat de jeugd altijd zijn gewicht in de schaal kan leggen. De invloed van de jongeren blijft zeer prominent, zeker nu met de moderne media. Wel moet er voldoende motivatie zijn en nagedacht worden waarvoor ze zich willen inzetten.'

Laten jongeren zich nog evenveel fysiek opmerken op straat?
'Vroeger kwam de jeugd effectief meer op straat, maar dat was ook de enige manier om zich te uiten. Door je op straat te begeven - en op de vuist te gaan met de politie - kon je je kenbaar maken.'

'Men groef destijds zelfs kasseien op en gooide ze naar elkaar toe. Dat was niet zonder risico. Vandaag de dag gebruiken jongeren meer sociale media om van zich te laten horen. Op Twitter, Instagram … Daar wordt er nu met stenen geworpen.'

KU Leuven met een C van christen

De KU Leuven heeft altijd een sterke band gevoeld met de CVP, de voorloper van cd&v. Denkt u dat die band nog steeds bestaat?
'We dienen een onderscheid te maken tussen een band met christelijk gedachtegoed enerzijds, en het toebehoren aan een politieke structuur anderzijds. Hoewel niet alle jongere collega's het melden, stemmen ze voor diverse partijen.'

'Het stemprofiel is divers tegenwoordig. In zekere zin is dat ook positief: een universiteit moet zich niet koppelen aan een partij. Dat is een onvermijdelijke evolutie die ook elders in de wereld plaatsgrijpt. De christelijke beginselen blijven belangrijker.'

Is die christelijke insteek volgens u nog voldoende aanwezig in de geledingen van de universiteit?
'De christelijke insteek is inderdaad niet meer zo evident. Dat betreur ik, maar ik schrijf de fout toe aan de Kerk zelf.'

'Charles Darwin heeft in zekere zin de vinger gelegd op wat in de Bijbel als erfzonde wordt beschouwd. Survival of the fittest and struggle for life bepalen de evolutie. Alle levende wezens moeten verdomme vechten om te leven. Darwin waarschuwde ons om op te passen voor ons egoïsme, zowel collectief als individueel. We dreigen elkaar uit te roeien. Dat klinkt wat prekerig, maar we beschikken de dag van vandaag wel over massa-vernietigingswapens, die zowel ons als de natuur kunnen vernietigen.'

'We dienen dus voorzichtig te zijn. Beter nog, we moeten dat egoïsme omplooien tot iets onnatuurlijks, namelijk de naastenliefde. De anderen liefhebben voor wie ze zijn en laten voor wat ze zijn. Dat staat haaks op de wetten van de natuur of staat er juist boven. Daar open je het perspectief voor een goddelijke kracht.'

'Onze opdracht is om de evolutie om te buigen tot grote deugden zoals solidariteit, liefde en broederlijkheid, allemaal kenmerken van de christelijke boodschap. Die transformatie schrijven we toe aan een kracht die ons overstijgt: het goddelijke.'

Jeugd en zingeving

Mist de jeugd de zin naar spiritualiteit?
'De jeugd vraagt naar spiritualiteit, maar dat verlangen wordt niet beantwoord. Er is iets dat ons te boven gaat: transcendentie. Daarover kan je enkel in beeldtaal spreken. Dat stelt de mensen tevreden die er nood aan hebben, bijvoorbeeld mensen die nooit in aanraking zijn gekomen met de moderne wetenschap.'

'Vandaag is dat anders. De Kerk houdt een discours dat echt archaïsch is, waarbij die beeldtaal eerder shockerend is. Godsdienst is immers mensendienst. Ik heb daarover lange gesprekken gevoerd met kardinaal Danneels, een inmiddels overleden kameraad van mij toen we beiden aan het Filosofisch Instituut studeerden.'

'Mgr. Danneels vertelde me dat mensen nog steeds nood hebben aan mystiek. Zeker in religieuze regio's van Zuid-Amerika, Afrika ... Indien je de mooie allegorieën uit de Bijbel weghaalt en het schrift reduceert tot een wetenschappelijk verhaal, dan haken velen af en zoeken ze hun vlucht in de afgoderij van weleer.'

'Bovendien is het een typisch Europees standpunt om te gaan vertellen wat de Kerk moet doen en hoe gelovigen over de wereld hun geloof vorm moeten geven. In de VS bijvoorbeeld is geloof sentimenteler. Daar zegent de president zijn toehoorders af en toe met de woorden "May God bless you" . Indien een premier van om het even welke partij dat hier zou zeggen in het parlement, dan zou dat een zwaar politiek incident zijn.'

Zelfs als een christendemocraat dat zegt.
'Ja, natuurlijk, want de staat is neutraal bij ons.'

Sociale media vertonen elementen van individualisering. Ziet u ook daar een nood aan meer zingeving?
'Individualisering is een uiting van een zoektocht. Wij zijn op zoek naar iemand, maar we vinden niemand waarop we terug bij onszelf uitkomen. Dat is het verhaal zowat, ook best tragisch als je erover nadenkt.'

'De communicativiteit is beperkt, ondanks de kolossale mogelijkheden van contact. Zoals overinformatie leidt tot desinformatie, leiden verschillende communicatiemiddelen tot isolement, individualisme en zelfs vormen van egoïsme. Mensen worden als het ware eilanden, wat zijn gevolgen draagt. Nationalisme is daar bijvoorbeeld een uiting van. We begrijpen het nu wel: "eigen volk eerst", maar zo werkt het niet.'

Wat kan God voor de jongeren betekenen?
'De apostel Johannes schreef dat God liefde is. God is een kracht die de darwinistische strijd voor overleving overstijgt.'

'De evolutie van de mens heeft geleid tot meer menselijkheid. Er is een wenselijkheid tot menselijkheid. Toch constateren we vaak meer dierlijkheid: de mens gedraagt zich als een ex-dier, niet eens als een edeldier. Denk maar aan alle oorlogen die woeden en gewoed hebben. Het goddelijke zit in datgene wat de natuur te boven gaat.'

Welke raad geeft u mee aan de jeugd en studenten?
'Doe wat je graag doet, uiteraard. Laat dat echter niet verdorren tot een egoïstisch verlangen. De Franse auteur Rimbaud schreef eens: "Je est un autre". We kennen onszelf niet. We zien onszelf nooit. Alleen de ander ziet je zoals je bent. We zijn onszelf dankzij de ander. Door elkaar te beschimpen, bestrijden … tasten we de kern van de mensheid aan.'

'Ik ben een tijd minister van Ontwikkelingssamenwerking geweest. Voor mijn werk ging ik een project in Caracas, gelegen in Venezuela, bezoeken. Daar leerde ik van een Belgische zuster om je te laten kwetsen aan de gekwetsten. Je dient je leven uiteraard wel zodanig te organiseren dat je dat tegenkomt. Leef niet in een ivoren toren. Maar leg dat maar eens uit aan de jeugd.'