'Heel die cancelcultuur is ook problematisch'

Idesbald Goddeeris is professor koloniale en imperiale geschiedenis aan de KU Leuven. Hij geeft er onder meer de vakken L-Interculturaliteit en History of European Colonization. We hebben het met hem over strips, die hij aanwendt in zijn lessen om te wijzen op koloniale denkbeelden, en over de bredere maatschappelijke debatten hierover.

In uw lessen koloniale geschiedenis haalt u soms voorbeelden van stereotypering aan uit strips. Waarom die aandacht op strips?
Idesbald Goddeeris: 'Gedurende vele generaties waren strips heel belangrijk in de vorming van jongeren. Het is daarom een mooi voorbeeld om aan studenten te tonen hoe beeldvorming in elkaar zit, en met welke bril wij naar andere regio's kijken.

'Dat zijn vaak diepgewortelde denkbeelden. Je zou dat ook met andere media kunnen doen, maar strips hebben daarnaast het voordeel dat ze grafisch zijn.'

Welke koloniale denkbeelden zijn zo het meest hardnekkig? 'Afrikanen worden vaak voorgesteld als koppensnellers of menseneters … Ik zeg niet dat dat er vroeger geen kannibalisme was in bepaalde regio’s in Afrika. Dat was echter niet in die mate dat je, wanneer je naar Afrika reisde, riskeerde om er in een pot met kokend water terecht te komen, zoals veel striphelden overkwam. Dat beeld stamt uit de 19e-eeuwse koloniale propaganda en kwam ook voor in de jeugdliteratuur waarmee de klassieke striptekenaars zijn groot geworden.'

'Zulke stereotypen waren er ook over Aziaten. De Chinezen waren wreed, hadden zowel lange nagels als lange tanden en waren opiumverslaafd. Terwijl die opium hen eigenlijk werd opgedrongen door de westerse wereld. Dat loopt dan gelijk met het beeld van het gele gevaar, nota bene in een periode waarin de westerse wereld China aan het verdelen was.'

'Een ander bekend voorbeeld is dat van de gekarikaturiseerde niet-westerse vrouw. Ze wordt vaak geseksualiseerd, wat nauw aansluit bij het exotisme. Zo worden Oost-Aziatische en Afrikaanse vrouwen verleidelijk en wulps voorgesteld.'

In jeugdstrips staat vaak een verdraagzaam en menslievend wereldbeeld centraal. Staat dat niet haaks op die negatieve bril waarmee naar andere volkeren gekeken wordt?
'Verdraagzaamheid en menslievendheid maakten deel uit van het toenmalige wereldbeeld en hangen samen met eurocentrisme en paternalisme. Het is goed bedoeld, maar tegelijkertijd wel denigrerend ten aanzien van andere bevolkingsgroepen: "Wij weten wat goed voor u is, wij komen u helpen, wij zijn superieur." Het racisme is impliciet, maar het is er wel en komt ook zo over bij bepaalde bevolkingsgroepen.'

'De striptekenaars waren zich waarschijnlijk van geen kwaad bewust. Hergé (de auteur van 'Kuifje', red.) is overigens wel van aanpak veranderd. Hij had eerst enkele heel stereotiepe albums uitgebracht, zoals Kuifje in Afrika of Kuifje in Amerika. En hij was bezig aan een gelijkaardig verhaal over China, tot enkele Belgische missionarissen hem erop wezen dat de manier waarop hij Chinezen voorstelde niet klopte. Met De Blauwe Lotus zie je dan een ommeslag.'

Op welke manier?
'Om maar een voorbeeld te geven: hij thematiseert zelf de problematiek van stereotypering. Bijvoorbeeld de broers Jansen en Janssen, die traditionele kledij dragen om zich "lokaal te kleden", maar daarmee worden uitgelachen. In datzelfde album redt Kuifje ook een Chinese jongen, genaamd Tsjang, die hem daarop vraagt waarom: "westerlingen doen dat toch niet?" '

'Hergé spreekt dan wel heel positief over China, maar veel minder over Japan. Daar speelt de historische context mee. We schrijven de jaren '30: Japan is net China binnengevallen. Vergelijk het met de manier waarop wij de Russen vandaag voorstellen.'

'Dat wil niet zeggen dat stereotypen vanaf dan helemaal weg waren uit Kuifje, maar Hergé is veranderd. Er is wel degelijk een breuk met die allereerste albums. Anderen zijn toen niet gevolgd.'

Kan u daarvan een voorbeeld geven?
'In De Sissende Sampan moeten Suske en Wiske op vraag van de Britten strijden tegen, een criminele organisatie in mainland China. Die importeert opium in Hong Kong en houdt de bevolking verslaafd en arm houdt. Dat narratief staat haaks op de historische realiteit.'

'De Britten produceerden immers zelf opium en exporteerden die vanuit Brits-Indië om zo hun handelsbalans met China te corrigeren. Wanneer de Chinezen daar dan tegen protesteerden, voerden de Britten twee opiumoorlogen om hun crimineel stelsel op te dringen. Met handelsvoorwaarden, territoriale concessies en opgelegde missionering tot gevolg.'

Geven de klassieke stripalbums dan ook weer hoe mensen in die tijd keken naar de niet-westerse wereld?
'Ja, dat was het tijdsbeeld en dat werd niet bevraagd. Dat was de manier waarop jongeren toen in contact kwamen met de niet-westerse wereld. Via stripalbums, via jeugdliteratuur enzovoort. En dat maakt het net zo interessant, maar dan is de vraag: wat doe je daar vandaag mee?'

Beantwoord ze maar.
'De meningen lopen daarover ver uiteen. Volledig cancelen gaat heel ver. Als je bijvoorbeeld kijkt naar het debat rond Winnetou en Karl May, dan zie je dat er daarin verschillende stemmen zijn … Dat is goed, het is belangrijk dat het bediscussieerd wordt. Mensen moeten zich daar immers wel van bewust zijn.'

'Je moet hen niet overtuigen van een bepaald gelijk, maar tonen waarom het kan storen. Ze moeten begrijpen dat het misschien geen probleem is voor hen, zij zijn ermee opgegroeid, maar wel uitleggen dat het dat voor anderen wel kan zijn.'

'Maar die strips liggen nu op de kinderafdeling. Dat maakt het problematischer. Kinderen kunnen immers minder goed die bredere context in rekening brengen. Ik zou de ‘ongemakkelijke’ albums niet uit de boekenafdeling halen en ook niet uit de bibliotheek, maar wel uit de kinderafdeling. Maar niet allemaal en niet voor elke gevoeligheid. Heel die cancelcultuur, daar sta ik zeker niet achter, want dat is ook problematisch.'

Denkt u dat, net zoals de klassieke Belgische stripauteurs beïnvloed werden door de jeugdliteratuur uit hun kindertijd, vandaag ook mensen beïnvloed zijn door de koloniale denkbeelden uit strips?
'Dat is nu net het probleem dat gepaard gaat met die dekolonisering. Bepaalde attitudes en denkpatronen uit het koloniale verleden blijven doorleven. Vandaar sommigen nu oproepen tot een decolonisation of the mind.'