Filosofische reflecties in de coronacrisis, door hoogleraar Stefan Rummens

Kan u verduidelijken hoe wij op dit moment beetjes van onze vrijheid weggeven?
Stefaan Rummens: 'Historisch bekeken zitten we met een enorme inperking van onze vrijheden. Alleen het feit al dat we ons niet vrij mogen bewegen en niet mogen staan en gaan waar we willen. Daarnaast is er politiek het verbod om te betogen.'

'In een vrije samenleving heb je ook het recht om te ondernemen. Je hebt de vrijheid om je geld proberen te verdienen. Vandaag zitten we in een situatie waar heel veel zelfstandigen en horeca-uitbaters niet meer het recht hebben om hun zaak open te houden. Dat is zeer ingrijpend omdat het gaat over het levensonderhoud van die mensen. Die inperkingen hebben een enorme impact op ons leven.'

Denkt u dat we op een bepaalde manier enkele vrijheden terug kunnen verwerven? Hoe kijkt u bijvoorbeeld naar online betogen?
'Online betogen is veel beperkter. Ik denk dat een feitelijke betoging, waar mensen bereid zijn om voor een bepaald thema op straat te komen, een veel krachtiger signaal is. Dat recht op betogen is op dit moment niet meer mogelijk.'

'Als je bijvoorbeeld kijkt naar de manier waarop ENGIE Electrabel aandringt om de beslissing te nemen over de sluiting van de kerncentrales. Dat is een ingrijpende beslissing, waar allerlei ecologische bewegingen rond actief zijn. Als die beslissing nu zou genomen worden op een moment dat deze bewegingen niet kunnen mobiliseren, dan zou dat heel betreurenswaardig zijn. In een democratie is publieke ruimte van groot belang.'

Kan u het belang van de publieke ruimte toelichten?
'Voor politiek filosofe Hannah Arendt was de publieke ruimte essentieel. Omdat we politieke en sociale wezens zijn, hebben we zo’n ruimte nodig om onszelf te manifesteren. Je hebt een ruimte nodig waar mensen kunnen samenkomen, van ideeën wisselen en zichtbaar maken welke standpunten ze verdedigen.'

'Het klopt natuurlijk dat we dankzij het internet en de nieuwe sociale media een soort virtuele publieke ruimte hebben. Gelukkig kan deze een deel van de functies als publieke ruimte overnemen. Maar dat blijft al bij al beperkt. Op dit moment is een deel van onze politieke vrijheid weg.'

'Zo legde Jürgen Habermas, een ander politiek filosoof, in het verlengde van Arendt, de nadruk op het belang van de publieke ruimte. In een echte democratie zijn de beslissingen die genomen worden het resultaat van een breed publiek debat. Een deel van dat publiek debat gaat nog online door, maar een ander deel van dat debat speelt zich af in het openbaar. Simpelweg de gesprekken die we hebben op café, op straat en aan de schoolpoort.'

Arendt zelf was ervan overtuigd dat totalitaire regimes konden herkend worden aan hun gebrek aan 'nataliteit, pluraliteit en vrijheid'. Zitten we nu niet in eenzelfde situatie?
'Ik denk niet dat dit het geval is bij ons in België. Wel in Hongarije. Een regime dat al een heel bedenkelijke reputatie had over vrijheid en democratie, heeft misbruik gemaakt van de coronacrisis. Victor Orban heeft een dictatoriaal regime gevestigd waar de vrijheid van meningsuiting de facto is afgeschaft.'

'Er zijn ook leiders die graag misbruik maken van zo’n crisissen om hun macht te versterken. Zo ook in Amerika: Donald Trump claimt dat hij het recht heeft om de lockdown te beëindigen, terwijl hij dat niet heeft. Hoewel ik niet denk dat dit gaat lukken, heb je ook het omgekeerde gevaar: dat het publiek om een leidersfiguur zal vragen. In België is dit niet aan de orde. Hier moeten we nadenken over de impact van de coronamaatregelen op onze vrijheid en onze privacy.'

In een interview met Klara (vorige week, red.) nam u wel de term 'disciplineringstechnieken' van filosoof Michel Foucault in de mond. Wat kunnen we hieronder verstaan?
'Wat je nu merkt is dat we heel snel terugkeren naar een aantal van die oude disciplineringstechnieken, zoals categoriseren. Er is bijvoorbeeld sprake van immuniteitspaspoorten. Enkel diegenen die al in contact zijn gekomen met het virus mogen werken. Het zijn de mensen die veilig zijn die een normaal leven mogen leiden. Anderen niet. Omwille van deze crisis keren we terug naar fundamentele beperkingen van onze vrijheid.'

'Verder worden er nu ook drones ingezet om ons in de publieke ruimte te controleren. Als een alziend oog vanuit de lucht waakt de overheid over ons. Foucault bespreekt in zijn werk het idee van het 'panopticon', een gevangenis waarbij je vanuit één positie alle gevangen in het oog kan houden. Zo’n drone is een hedendaagse variant van een panopticon.'

'Ik kan begrijpen dat in uitzonderlijke omstandigheden een drone een nuttig instrument kan zijn. Tegelijk moeten we ons afvragen of we willen evolueren naar een samenleving waarin dit een normale manier is om mensen in de gaten te houden. Ik ben daar heel terughoudend over, net omdat die publieke ruimte een vrije ruimte moet kunnen zijn. Hetzelfde voor tracking apps: willen we wel een overheid die ons overal en altijd in de gaten houdt?'

Hoe denkt u dat het neoliberalisme onder druk staat? Zou u wensen dat de rol van de overheid anders evolueert in de toekomst?
'Er zijn twee principes van het neoliberalisme die opvallend onder druk staan. Het eerste is de onbeperkte globalisering van het economisch systeem. De voorbije jaren zijn we hier wat op teruggekomen. Bijvoorbeeld Trump die zich verzet tegen vrijhandelsakkoorden en daar meer kritiek op krijgt.'

'Ik denk dat deze evolutie in een stroomversnelling zal gaan. Het feit dat we vandaag afhankelijk zijn van de Chinezen om aan mondmaskers te komen, is daar een goed voorbeeld van. Wat is het belang van een nationale economie? Wat is het belang van een mondiale economie? We moeten daarin naar een beter evenwicht evolueren.'

'Het tweede principe zit al in de vraag: de rol van de overheid. In het neoliberalisme blijft de rol van de overheid beperkt tot het promoten van de vrije markt. Dit terwijl in deze crisis de overheid ook veel andere essentiële taken vervult: de zorgsector, maar ook inderdaad in de economie. Denk maar aan heel het systeem van tijdelijke werkloosheid. Het is de overheid die de economie moet redden en de bedrijven in leven moet houden tot na de crisis.'

Over welke sociale vraagstukken moeten we, als samenleving, nu debatteren volgens u?
'Om een publiek debat te kunnen voeren, moet er eerst een degelijke wisselwerking zijn tussen politici en dat breder publiek debat. Dat kan alleen maar als we voldoende zicht hebben op de manier waarop beslissingen in de politiek tot stand komen. Het is belangrijk dat hier meer transparantie komt: Wie neemt welke beslissingen? En wat is de rol van de experten daarin?'

'Verder moeten we nadenken over de rolverdeling tussen overheid en economie. Hoeveel ongelijkheid willen we in de samenleving aanvaarden? We zien vandaag een aantal beroepsgroepen in de samenleving die niet altijd het best betaald zijn een belangrijke rol spelen door veel risico’s te nemen voor de samenleving. Denk aan de mensen in supermarkten, zorgcentra, de politie. Is dat wel fair?'

'Maar ook: een van de verborgen kosten bij deze crisissen zal zeker het psychisch welzijn zijn. Is daar wel genoeg aandacht voor? Als je kijkt naar de samenstelling van de groep GEES, lijkt dat niet zo zijn.'

'En tot slot, wat ik al aangehaald heb: een aantal van de normale democratische mechanismen werken vandaag de dag veel moeilijker. Willen we die inperkingen van onze politieke vrijheid op lange termijn of niet?'