De toekomst van ons verleden

Ook onze Leuvense universiteit herbergt waardevol academisch erfgoed, en misschien binnenkort een apart Instituut voor Cultureel Erfgoed. Er is de laatste tijd steeds meer aandacht voor het erfgoed. Maar waarom is dit eigenlijk zo belangrijk?

Het geheugen van de universiteit

Een universiteit die bijna zeshonderd jaar bestaat, heeft natuurlijk ook veel gebouwen en oude bezittingen. Als je door de Naamsestraat wandelt, heb je rondom je haast een en al erfgoed van de KU Leuven, en de universiteit zou ook een ander voorkomen hebben zonder het bekende kasteel van Arenberg. ‘Het erfgoed is eigenlijk een extern geheugen’, stelt Geert Vanpaemel, voorzitter van de Commissie Academisch Erfgoed van de KU Leuven. ‘Het laat zien waar de universiteit voor staat en stond, het duidt het verleden, de tradities, maar ook de ambities die men toen had. Het is belangrijk eerlijke informatie te verspreiden over de geschiedenis van de universiteit, om niet slechts het verleden op te hemelen en door te razen naar de toekomst.’

Daarnaast is er de identiteit die speelt, zowel op vlak van de universiteit als bij haar leden. ‘Het gaat bij het beheer van erfgoed enerzijds om piëteit naar het verleden, maar anderzijds maakt het erfgoed ook deel uit van wie we zijn’, stelt Bart Raymaekers, vicerector Cultuur-, Kunst- en Erfgoedbeleid. ‘Stel je bijvoorbeeld voor dat ons ‘hoofdkwartier’ niet in de Universiteitshallen zou zijn, maar in een modern gebouw - dan zou dat niet meer de KU Leuven zijn. Al sinds de oprichting in 1425 bevindt het rectoraat zich daar. Er is dus een zekere continuïteit die speelt.’

Om die continuïteit te bewaren, wordt er vanalles gedaan aan de KU Leuven, zowel in verschillende raden en commissies, als doorlopend door bijvoorbeeld de Technische Diensten. Goed behoud is niet vanzelfsprekend, stelt Raymaekers. ‘Het erfgoed levert niet alleen veel kennis op, er is ook veel kennis nodig voor de bewaring. Zo denken we nu na over het duurzaam maken van onze gebouwen. Als je deze compleet renoveert zoals ze waren, gaat dat bijvoorbeeld gepaard met de oude stookkosten. Tegelijk kun je natuurlijk niet alle strategieën van de moderne gebouwen zomaar toepassen in een monument. Ook het bewaken van de verschillende functies van de gebouwen blijft een balansspel.’

Voor al deze dingen is er een bundeling nodig van de krachten, klinkt het uit verschillende hoeken. Professor Koen Van Balen, verantwoordelijke Raymond Lemaire Internationaal Centrum voor Conservatie en initiatiefnemer van 'Erfgoed @ KU Leuven', werkt mee aan de oprichting van een heus Instituut voor Cultureel Erfgoed, waarin onderzoek, onderwijs en dienstverlening moeten samenkomen. ‘We zijn nu bezig met het indienen van de aanvragen.’

Monumentaal kapitaal

Van Balen wijst ook op de economische waarde van het erfgoed. ‘Je kunt het beschouwen als een soort kapitaal waar je zorg voor moet dragen, zodat het niet afneemt in waarde.’ Onderhoud van cultureel erfgoed, zowel materieel als immaterieel, kost een hele hoop geld. Ook de KU Leuven besteedt een deel van haar middelen om haar academisch erfgoed te kunnen beschermen. Naast een Fonds voor Cultureel en Historisch Erfgoed, steunt het behoud ook op eigen middelen en subsidies. ‘Iets anders waar recentelijk meer mee gedaan wordt, is crowdfunding’, stelt Raymaekers. ‘Dat is heel belangrijk, want het is gebleken dat veel mensen willen bijdragen, zeker als zij een bepaalde band hebben met het erfgoed. We hebben dit bijvoorbeeld gedaan bij de watermolen bij Arenberg, maar ondertussen zijn er ook andere projecten zoals Leo XIII en het tweede stuk van Agora.’

Waarom treuren om het verlies van een gebouw?

Het is die economische waarde, die we volgens Noël Salazar, professor Sociale en Culturele Antropologie, niet moeten onderschatten. ‘Erfgoed heeft vaak een grote economische waarde, temeer omdat het vaak toeristen aantrekt en dus jobs kan creëren.’ Volgens Salazar is dat dan ook één van de redenen dat er, door sommige economische actoren, direct flink in de buidel werd getast voor restauratie van de Notre Dame, na de brand. Toch moeten we bij erfgoed niet enkel denken aan schoonheid en toerisme, meent Raymaekers: ‘Erfgoed loopt door over veel verschillende domeinen, en verbindt mensen ook.’ Van Balen wijst op recent neurologisch onderzoek uitgevoerd in samenwerking met National Trust, ‘Places that make us’: ‘Die plaatsen zijn belangrijke oriëntatiepunten voor de mensen. Zo gebruikt men de dorpskerk vaak als richtingaanwijzer, of zegt men “Dat is in de buurt van het stadhuis”. Maar het zijn ook bakens in de tijd. Misschien is je grootmoeder wel getrouwd in die ene kerk, of maakte je er een belangrijke gebeurtenis mee. De gebouwen zijn materiële getuigen.’ ‘Een kerk zoals de Notre Dame is ook een icoon in het landschap’, vult Salazar aan. ‘Er zijn dus geen discussies over het al dan niet heropbouwen, enkel over hoe er heropgebouwd moet worden.’

Hoewel cliché, speelt ook het begrip van authenticiteit nog steeds mee wanneer we nadenken over de heropbouw van een gebouw als de Notre Dame. Ook Salazar merkt dit op, maar stelt er zich vragen bij: ‘Authenticiteit is iets wat bij mijn studenten altijd naar voren komt, maar wat ik zelf een bijzonder problematisch concept vind. Er zijn natuurlijk verschillende manieren om authenticiteit te definiëren. Zo toon ik in de les beelden van de Eiffeltoren en een exacte replica in Las Vegas, om te vragen welke meer ‘waard’ is. De studenten zeggen dan altijd "de echte, want die is authentiek". Maar de replica heeft, binnen de context van Las Vegas, ook een zekere authenticiteit.’

Het is nog maar de vraag of er gebouwen zijn in België die bij verdwijnen hetzelfde gevoel kunnen teweegbrengen als nu met de Notre Dame, meent Salazar. ‘Wij kunnen top down, vanuit erfgoedexpertise, belangrijke gebouwen aanwijzen. Maar dat gevoel dat erbij komt kijken, vindt voor een groot deel bottom up plaats. We weten niet altijd even goed aan welk gebouw of buurt mensen het meest gehecht zijn. Je merkte bijvoorbeeld na de aanslagen in Brussel dat er plots meer sociale cohesie ontstond, en dat mensen meer een gezamenlijke stadsidentiteit begonnen te ontwikkelen.’

Toevallige conservatie

Toch zijn we nog helemaal niet lang bezig met de bescherming van ons onroerend erfgoed. ‘Erfgoedbescherming als idee is nog niet zo oud’, vertelt Salazar. ‘Voorheen drukte een stad bijvoorbeeld haar macht uit door vooral nieuwe gebouwen te plaatsen. Er is een hele lange periode geen aandacht geweest voor de bescherming van historische gebouwen. Brugge heeft wat dat betreft geluk gehad, want in de vroege middeleeuwen was dit een belangrijke handels- en textielstad. Vervolgens is er eeuwenlang weinig geld geweest, waardoor de huizen niet gesloopt zijn; er waren simpelweg geen middelen om nieuwe huizen te bouwen. Nu doen ze daar hun voordeel mee, en is er heel veel beschermd, ook met oog op de toeristische trekpleister die de huizen zijn geworden.’

Natuurlijk gaat het bij cultureel en historisch erfgoed om meer dan oude gebouwen. Zo werd er bij de recente Erfgoeddag ingezet op ambachten. Ook de universiteit kent immaterieel erfgoed, bijvoorbeeld in de vorm van stoeten. Het is dat immateriële erfgoed dat volgens Salazar een belangrijke rol kan spelen in het samenbrengen van mensen. ‘Mensen met een migratieachtergrond brengen bijvoorbeeld hun eigen ambachtelijke tradities mee. In Molenbeek werd er tijdens de Erfgoeddag een soort ambachtenmarkt georganiseerd, waar men kennis en tradities kon uitwisselen.’ Ambachten en roerend en onroerend erfgoed mengen zich natuurlijk ook vaak. Heel veel ambachten zijn met uitsterven bedreigd, of al uitgestorven. Zo is de expertise waarmee het dak van de Notre Dame is gemaakt bijvoorbeeld ook grotendeels verdwenen.’

Het is al bij al moeilijk te voorspellen wat we zullen behouden naar de toekomst toe, meent Salazar. ‘Volgens professor Cornelius Holtorf, die een UNESCO leerstoel heeft in Heritage Futures, zijn we enkel van nucleair afval zeker dat het voor zeer lange tijd bewaard zal blijven. Het is van belang dat we zaken beschermen waar mensen bij betrokken zijn.'