De paus die pinten dronk in Leuven

Onverwachts mocht de Utrechtse Adriaan Florenszoon zich in 1522 paus Adrianus VI noemen. Een onbekende weliswaar, die al in 1523 overleed. Toch is 2022 een herdenkingsjaar voor hem, die zich in Leuven intellectueel ontwikkelde.

In de kelders van de Maurits Sabbebibliotheek zijn enkele parels van historische bronnen te vinden die het leven van de onbekende paus tot in de kleinste details navertellen.

Van Utrecht naar Leuven

Hoe kwam een Utrechtenaar in Leuven terecht? 'Er was niets anders in de buurt dan Leuven', vertelt Michiel Verweij, adjunct-conservator aan de Koninklijke Bibliotheek in Brussel. Enkel Parijs overklaste de Leuvense universiteit als autoriteit op vlak van theologie.

Hoewel het niet voor de hand lag, studeerde Adrianus de dure studie theologie. Verweij: 'Hij was de zoon van een schrijnwerker en ging dankzij financiële steun van anderen naar school.'

'Dat is ook al een enorm verschil met de andere pausen', vult Verweij aan. 'Die kwamen allemaal uit adellijke families: de Medici's, de Borgia's, … Adriaan was simpelweg de zoon van een ambachtsman.'

Gerenoveerd Pauscollege

Met het Pauscollege blijft de herinnering aan Adrianus VI in het straatbeeld levend. 'Hij wilde een college stichten naar het voorbeeld van het Standonckcollege', vertelt Verweij. De armere Leuvense studenten aan de Artes-Faculteit konden daar terecht.

Adrianus wilde hetzelfde, maar dan voor arme theologiestudenten. 'Hij had al eigendommen in Leuven,' vervolgt Verweij, 'maar nu verkocht hij die in Utrecht om met dat geld het Pauscollege in te richten.' In 1523 was die stichting voltooid.

Wie vandaag in en rond het college rondloopt, wordt bedrogen. De meeste gebouwen dateren namelijk uit de achttiende eeuw. 'In 1775 is een deel van het gebouw ingestort, daar is zelfs een student bij omgekomen', vertelt Verweij.

De spierwitte buitengevels vandaag zijn het resultaat van de tweede renovatie. Boven de deur is het stichtingsjaar verdwenen, maar het gebetonneerde gezicht van Adrianus in de inkomhal is nog te bewonderen.

Vooruitstrevende theoloog

Intussen op de tafel in de Maurits Sabbebibliotheek: een 'Convoluut'. Oftewel: werken van verschillende auteurs die gebonden werden in één stuk. 'Wat erin staat is niet allemaal even wervend. Adrianus was vooral geïnteresseerd in morele en praktische vraagstukken', weet theoloog en kerkhistoricus Wim François.

Toch heeft de theologie van Adrianus een zekere invloed gehad. 'Vooral wat hij schreef over de kerkhervormingen heeft een blijvende legacy', stelt François.

Ook de Leuvense theologen van de negentiende en twintigste eeuw kwamen op Adrianus terug. Niet zonder reden: hij ontkende de pauselijke onfeilbaarheid. 'Iemand als kardinaal Mercier vond dat echt gênant', vertelt François. 'Het was zelfs niet enkel een speculatieve overweging, er waren ook historische voorbeelden van pauselijke vergissingen die hij uitspeelde.'

De historische context was zeker van belang. François: 'De vijftiende eeuw was een desastreuze eeuw voor het pausdom'. De discussies over de pauselijke onfeilbaarheid waren al langer gaande. 'De pausen waren nogal omstreden toen en in die context doet Adriaan zulke uitspraken.'

Netwerk met ook keizer Karel V in

Adrianus timmerde hard aan z'n eigen carrière. Zo kwam hij ook aan het Spaanse keizerlijke hof terecht. Volgens Verweij kwam dat door zijn persoonlijke talenten en integriteit. 'Zo is hij door Marghareta van Oostenrijk in 1507 tot raadsheer en opvoeder van de latere Spaanse Koning en Duitse keizer Karel V benoemd.'

Die moest daarvan onder de indruk zijn geweest. Op vijftienjarige leeftijd stuurde Karel V Adrianus immers op diplomatieke missie. 'Hij moest ervoor zorgen dat de Spaanse erfenis bij Karel terechtkwam en niet bij zijn broer Ferdinand.'

Uiteindelijk werd Adrianus regent namens Karel V. 'Maar de machtige aartsbisschop van Toledo stond tegenover hem', vertelt Verweij. 'En het maakte niet echt indruk dat Adriaan een Professor uit Leuven was.' Als compensatie steeg hij door verschillende benoemingen wel in de kerkelijke hiërarchie. Zo werd hij in 1517 kardinaal.

Paus Adrianus VI

Het lukte Adriaan in 1522 om het hoogste punt op die kerkelijke hiërarchie te bereiken: paus worden. 'Na het overlijden van paus Leo X in 1521 kwam het conclaaf bij elkaar voor de stemming. Maar ze kwamen er gewoon niet uit!', vertelt Verweij levendig.

De rivaliteit tussen de Fransgezinde en Spaansgezinde kardinalen op het conclaaf maakte dat een overeenkomst over de volgende paus er niet kwam. 'De ene na de andere kardinaal werd verbrand, niemand kon een meerderheid achter zich krijgen.'

Net die tweestrijd bood kansen. 'De latere paus Clemens VII onderbrak en zei: "Er is nog een kardinaal: Adriaan!"', vertelt Verweij. 'Hij was een geleerde en vrome man en toonde ook krachtdadig wereldlijk bestuur door in Spanje een opstand te onderdrukken.'

Ook zijn leeftijd speelde mee. Verweij: 'Adriaan was op dat moment 62 jaar. Heel erg lang had hij dus niet meer te leven.' Op die manier konden de kardinalen onderling nadenken over wie de échte opvolger van Leo X moest worden. Paus Adrianus VI was geboren – zij het als een soort 'tussenpaus'.

Excuses voor de katholieke wantoestanden

Toch is de periode van Adrianus als paus niet onbeduidend. 'Het opmerkelijkste wat hij heeft gedaan was zijn excuses aanbieden voor de mistoestanden in de kerk', stelt Verweij. Het waren die wantoestanden die hadden geleid tot de reformatie, het ontstaan van het protestantisme en dus een scheuring binnen de Kerk.

Verweij verwijst naar een brief waarin Adrianus besef toont van de situatie. 'Daar staat dan op een gegeven moment dat Adrianus beterschap belooft, maar dat er eerst aan introspectie moet gedaan worden. Dat was enorm fors, ik was blij dat ik zat toen ik dat las.'

Behalve katholieke verbijstering en protestante verwondering hadden de excuses weinig effect. Verweij: 'Eigenlijk viel de paus de katholieken af, terwijl de protestanten dachten: als zelfs de paus ons gelijk geeft, waarover zouden we ons dan nog zorgen moeten maken?'

Volgens hem kwamen de excuses van Adrianus te vroeg. 'Tegelijk was hij ook al te laat', voegt hij nog toe, 'De radicalisering onder de protestanten ging enorm snel, waardoor alle pogingen om de Kerk samen te houden mislukten.'

Leuvense of Utrechtse paus?

Mag de KU Leuven met trots Adrianus VI als een 'eigen paus' zien? François: 'We kunnen hem absoluut terecht claimen. Hij heeft zijn ideeën en intellect hier gevormd en woonde hier ook bijna veertig jaar.'

Dat was ook te zien aan de kring rond Paus Adrianus VI: die bestond volledig uit mensen uit het Hertogdom Brabant, waar Leuven in lag. François: 'Velen waren vrienden uit Leuven. Het was daar dat een vertrouwensband ontstond die tot in Rome reikte.'

Op geen enkel moment waren er zoveel Leuvenaars aan het Pauselijke hof vertegenwoordigd als toen. Toch is die Leuvense fase, ook voor veel studenten en Leuvenaars zelf, eerder onbekend. 'Zeker in de Nederlandse pers is dat volledig afwezig', stelt Verweij.

De focus ligt er enkel op zijn geboortestad Utrecht. Niet onterecht, al is Verweij stellig: 'Hoewel de hedendaagse begrippen niet correct zijn, durf ik te zeggen dat het eigenlijk een Leuvense en dus Belgische paus was.'