'De oorlog in Oekraïne zou het belang­rijkste campagnethema moeten zijn'

In het Huis van de Europese Geschiedenis, te midden van de Europese wijk in Brussel,  ontmoeten we Ruslandkenner en VRT-journalist Jan Balliauw. Hij brengt sinds 1983 verslag uit over Rusland en sluit eind dit jaar zijn carrière in schoonheid af. 'Rusland was in het Westen een lange tijd niet sexy', vertrouwt hij ons toe. Voor Balliauw was het dat wel. 

Maar hij waarschuwt ook: 'Als de oorlog in Oekraïne goed uitdraait voor Poetin, zal hij testen of het bondgenootschap van de NAVO even waterdicht is als op papier.' Het is volgens Balliauw tijd om de Russische dreiging serieus te nemen. 

Stemmen of kiezen? 

Vladimir Poetin won afgelopen weekend de Russische presidentsverkiezingen met een monsterscore. Ruim 87 procent van de Russen die gingen stemmen koos voor Poetin. Zijn de verkiezingen in Rusland sinds het einde van de Sovjet-Unie ooit zo hard gemanipuleerd?     
Jan Balliauw: 'Tijdens de verkiezingen van 2018 waren er nog onafhankelijke waarnemers die toezagen op het verloop van de stemming. Die waren er ditmaal niet. Het is dus moeilijk te zeggen in welke mate de verkiezingen gemanipuleerd zijn.' 

'Wat wel zichtbaar is, is Poetins populariteit. Van die 87 procent is misschien 20 of 30 procent gemanipuleerd. Zonder haalt hij nog steeds een meerderheid. Die heeft hij te danken aan een jarenlange controle van de media en aan het bekampen van de oppositie. Die is nu gevlucht, gevangen of, zoals Navalny, dood. Dit waren geen echte verkiezingen. Het was een peiling naar de populariteit van de president, maar geen verkiezing.' 

Hoe beïnvloedt de oorlog in Oekraïne het stemgedrag van de Russen?   
'Tijdens perioden van crisis of oorlog ontstaat het rally 'round the flag-effect, en neemt de steun van de bevolking toe. Poetin zit sinds twee jaar in oorlogsmodus. Hij promoot het idee dat het Westen Rusland bedreigt, en speelt in op de angst van de bevolking. Op die manier kan hij offers vragen van de Russen "want het vaderland staat op het spel".'   

Onbekend is onbemind? 

U beleefde de verkiezingen dit weekend vanuit België in plaats van Moskou. Wanneer was u het laatst in Rusland als journalist?   
'Mijn laatste bezoek aan Rusland was in maart 2022, vlak na het uitbreken van de oorlog. Er was me een accreditatie beloofd, die toestaat om veilig journalistiek werk te doen, maar eenmaal in Moskou kreeg ik die niet.'

'Ondertussen werd een retroactieve wet gestemd die "ongewenste uitspraken" door journalisten, ook in het verleden, strafbaar maakt. Ik gebruik regelmatig het verboden woord "oorlog" in mijn verslaggeving, terwijl het Kremlin spreekt over een "Speciale Militaire Operatie", maar ik weiger mee te gaan in Poetins newspeak. Het werd in Rusland bijgevolg te gevaarlijk voor mij.' 

Welke invloed heeft dat op uw journalistieke werk? 
'Als ik niet in Rusland ben, weet ik niet wat er echt leeft, aangezien ik niet met de gewone bevolking kan praten. In een oorlogssituatie is het nochtans belangrijk om beide kanten aan het woord te laten, in dit geval dus ook de Russische stem. Poetin laat dat niet toe en dat is een groot probleem, vooral voor zichzelf.' 

De informatie waar u wél over beschikt is onder andere afkomstig van de Russische overheid. Hoe betrouwbaar is die informatie bijgevolg?   
'Het is onze taak om alle standpunten weer te geven, niet om erover te oordelen. Als blijkt dat ze niet kloppen, kunnen we dat ook aangeven.'

'De overheid is daarnaast ook niet mijn enige bron. Ik sta onder andere in contact met Russische collega-journalisten die gevlucht zijn en die op hun beurt bronnen in Rusland hebben. Oorlog of geen oorlog, de telefoon werkt nog.'

Rusland sluit ons buiten. Anderzijds klaagt Ruslandhistorica Lien Verpoest aan dat er te weinig slavisten zijn in het Westen die de Russische taal en cultuur begrijpen.   
'Dat onderschrijf ik volledig. Het sluiten van de afdeling slavistiek aan de KU Leuven (in 2016, red.) was een grote vergissing. We hebben mensen nodig die Rusland door en door kennen, zowel in de politiek als in de media en de economische sector.' 

'De gebrekkige kennis over Rusland heeft geleid tot naïviteit en fouten in de geopolitiek. Maar Rusland was na het aantreden van Poetin nu eenmaal niet meer sexy. Wanneer je onderzoek deed over China, dán kon je promoveren.' 

Oorlog in Europa

Is die naïviteit nog steeds aanwezig? Stafchef van Defensie Michel Hofman waarschuwde Europa eerder al voor een oorlog met Rusland. Ziet u het conflict verder escaleren?   
'Europa is alleszins te zelfzeker dat het niets kan overkomen. Het is geen ver-van-ons-bedshow. Oekraïne is een Europees land, Kiev is slechts twee uur vliegen.'

'Rusland heeft momenteel de handen vol met Oekraïne. De Oekraïners knappen met andere woorden het vuile werk voor ons op. Vandaar dat het Westen er de voorbije twee jaar alles aan gedaan heeft om Oekraïne zoveel mogelijk te steunen.'

'Indien de oorlog slecht afloopt voor Oekraïne en de strijdkrachten van de Russen bijgevolg niet meer gebonden zijn in Oekraïne, zou het wel eens kunnen dat Poetin test of de NAVO afspraken even waterdicht zijn in de praktijk als op papier.'

'Als er daarnaast in Amerika binnenkort ook nog eens een president aan de macht zou komen die niet langer geïnteresseerd is in Europa, staan we er alleen voor. Daar zijn wij niet op voorbereid. We hebben niet de tools om ons te verdedigen zonder de Amerikanen.'

Wat zouden bijgevolg de doelwitten zijn?   
'Er zal nooit een directe grootscheepse invasie volgen. Dan spreken we van een Derde Wereldoorlog. Maar Rusland zou, net als in Oost-Oekraïne, de Russische etnische minderheden in Estland of Letland kunnen proberen te activeren. Als er op dat moment iemand in het Witte Huis zit die zegt: "Europa, los het zelf op!", dan moeten de Europese landen voor zichzelf beslissen of ze al dan niet steun zullen bieden aan Estland of Letland.'

'De vraag is dan natuurlijk of alle Europese landen op dezelfde lijn zullen zitten, aangezien er nu ook al een kakofonie aan standpunten over de oorlog in Oekraïne heerst. Laat eenheid net cruciaal zijn om goed op te kunnen treden.'

Wat is het doel van Rusland in Europa?   
'Poetin droomt er volgens mij van om dominant te worden in Europa. Hij vindt dat de rol van de dominerende kracht is weggelegd voor het grootste land op het Europese continent. Brussel zou nooit Moskou worden, maar in zo’n scenario zouden we voor ons buitenlands beleid voortdurend naar het Kremlin moeten kijken.' 

Achter deze oorlog schuilt dus evenzeer een persoonlijk motief?   
'De oorlog is begonnen vanwege een veiligheidskwestie: Poetin beschouwde Oekraïne – ten onrechte – als een bedreiging voor Rusland, wegens samenwerkingen met de NAVO. Daar moest verandering in gebracht worden: hoe sneller, hoe beter.'

'In de herfst van 2021 rook Poetin het momentum: Merkel was weg, Macron was in verkiezingsmodus, de Brexit pijnigde Europa en Biden had een slechte beurt gemaakt in Afghanistan. Poetin rekende op een afwezige steun van het Westen. Dat én de duur van de oorlog heeft hij ietwat onderschat. Oekraïne zou binnen de drie dagen instorten… Die driedaagse oorlog duurt intussen twee jaar.'

'Ondertussen gebruikt Poetin de oorlog als middel om een plaats in de geschiedenisboeken te bemachtigen. Sinds de oorlog vergelijkt hij zichzelf met Peter de Grote, maar die zocht toenadering tot Europa, Poetin verbreekt daarentegen de banden met ons.'

'Hij heeft de oorlog meer en meer nodig. Het loslaten van de controle op de maatschappij zou kunnen leiden tot een opstand tegen zijn regime. En dat Poetin niet op de massale bescherming van de veiligheidsdiensten kan rekenen, werd tijdens de opstand van Prigozjin in juni 2023 al duidelijk, toen die zich verscholen in hun burelen, in de plaats van op straat te komen. De veiligheidsstructuur is niet zo krachtig als die op dit moment lijkt, en dat beseft de president. Hij draait de kraan verder dicht, want als hij ze opendraait, begint het water te stromen.' 

Mindshift

Het hoofd van de Poolse inlichtingendiensten Jacek Siewiera beweert dat Rusland de NAVO binnen 3 jaar zal binnenvallen. Nemen we de dreiging van Rusland nog steeds niet serieus?   
'Ik geloof dat er nu een mindshift aan de gang is, dat merk je aan politici. Charles Michel (voorzitter van de Europese Raad, red.) spreekt nu onder andere over een Europese oorlogseconomie. Die taal was twee maanden geleden ondenkbaar. Ook bij premier Alexander De Croo en Ursula von der Leyen (voorzitter van de Europese Commissie, red.) heb ik tijdens hun bezoek aan Kiev op 24 februari gezien dat de urgentie doordringt.'

Is een gevoel van urgentie dan voldoende?   
'Natuurlijk heerst de vraag of urgentie in woorden omgezet kan worden in daden. Europa is niet één land, en investeren in defensie is duur en een project van langere termijn. Je kan rekenen op de markt voor de productie van wapens, maar je kan ook zelf ingrijpen. Dat is een keuze die nog niet gemaakt is.' 

In welke mate zou zo'n verhoogde urgentie in Europa de wereld van jongeren beïnvloeden?   
'Ik hoop dat het niet zo ver komt, maar bij een oorlog zullen de jongeren ons inderdaad moeten verdedigen. Op dit moment moeten ze niet vrezen voor een dienstplicht. Daarvoor is er gewoonweg geen infrastructuur.' 

'Maar in een oorlog zijn ook jongeren met unieke talenten nodig. De Oekraïners hebben bijvoorbeeld lassers nodig om beschermplaten op voertuigen te lassen. Ik heb veel collega's die zeggen dat ze geen waarde zouden hebben tijdens een oorlog, maar ook bij ons zou de media cruciaal zijn. Voor weerbaarheid heb je de hele samenleving nodig.' 

Biden versus Trump 

Kunnen de aankomende Amerikaanse verkiezingen op dat vlak voor een trendbreuk zorgen?   
'De Amerikaanse verkiezingen worden een make or break voor Oekraïne. Zonder Amerikaanse steun kan Oekraïne niet standhouden. Trump beweert dat hij alle hulp aan het land zou stoppen. Als dat gebeurt, beginnen de dominosteentjes om te vallen. Dan komt ook de Europese veiligheid in gevaar.'

'De Amerikaanse verkiezingen zijn daarom veel belangrijker voor onze toekomst dan de Belgische of de Europese. Bij ons is een radicale shift in de Europese verkiezingen minder waarschijnlijk.'

Wordt het thema van Europese veiligheid dan ook te weinig belicht bij ons? 
'De oorlog in Oekraïne zou het belangrijkste campagnethema moeten zijn. Je kan over heel veel discussiëren: indexen, benzineprijzen, migranten… Maar eens onze veiligheid in het gedrang komt, is dat allemaal bijzaak.'

'Dat beseft bijna niemand. Sinds de Tweede Wereldoorlog leven we in een vacuüm waarin we denken dat we onkwetsbaar zijn. Maar oorlog kan snel dichtbij komen.'

Pensioen

Na de Amerikaanse en Belgische verkiezingen, gaat u eind 2024 op pensioen. Hoe kijkt u terug op uw carrière?   
'Ik ben tevreden met wat ik heb kunnen doen, maar had een ander einde in gedachten. Lang dacht ik dat deze verkiezingen een mooi afsluitend hoogtepunt zouden zijn voor mij.'

'Ik had de illusie dat Poetin – zoals de grondwet dat voorschreef – ook in 2024 zou stoppen, dat we samen op pensioen zouden gaan. Maar daar heeft hij een stokje voor gestoken. Hij blijft, en heeft ervoor gezorgd dat ik niet meer naar Rusland kan.'

U sluit uw carrière af op een bijzonder moment. 
'Het is erg jammer, maar mijn hele carrière komt eigenlijk samen in de oorlog in Oekraïne. Ik heb drie jaar in Rusland gewoond, de NAVO en Amerika op de voet gevolgd en was erbij toen de Oekraïners in 1991 stemden voor onafhankelijkheid. Het geopolitieke krachtspel dat ik tijdens mijn carrière heb gevolgd, komt samen in Oekraïne. Het resultaat had ik nooit gewenst, maar ik kan de oorlog door mijn carrière wel beter begrijpen.'

Gaan uw grote schoenen gevuld kunnen worden?   
'Ik heb veel vertrouwen in mijn opvolging. Het is trouwens goed dat er nieuwe mensen met nieuwe inzichten in beeld komen. Ik ben overigens nog mee met sociale media, maar nu komt er Artificiële Intelligentie aan. Tijd voor verjonging.'

Dit interview werd afgenomen voor de aanslag in Moskou op 22 maart.