^profiel> Hoe een dierproef nooit zomaar tot stand komt

Beestachtig of onontbeerlijk?

Op de heuvels van Gasthuisberg verblijven Leuvens merkwaardigste inwoners. Het universitaire Proefdierencentrum herbergt een grote collectie exotische en minder exotische dieren.

Daan Delespaul

Tom Dinneweth

Gepubliceerd 13/12/2018 - 08:00

Enkele cijfers uit 2017

412 onderzoeksaanvragen bij de Ethische Commissie Dierenproeven
Ongeveer 40% daarvan wordt bij een eerste aanvraag goedgekeurd, er werd wel geen enkel onderzoek geweigerd
Er passeerden 98 635 dieren in het Proefdierencentrum, 85,4% daarvan werden ingeschakeld in onderzoek binnen de biomedische sector
31,4% van de onderzoeken waren gericht op het zenuwstelsel van de dieren, 22,8% gebeurde in het kader van de strijd tegen kanker
In totaal werden vorig jaar rond de 260 000 proefdieren gebruikt in Vlaanderen
2,1% van de dierenproeven aan de KU Leuven zijn dodelijk, dit neemt niet weg dat veel dieren na het onderzoek kunnen geëuthanaseerd worden. Proefdieren (voornamelijk kleine dieren zoals muizen en ratten) kunnen een potentieel risico vormen voor de natuurlijke flora en fauna en mogen daarom niet buiten het Proefdierencentrum komen. Helaas is er niet genoeg funding om alle dieren die niet meer voor een experiment gebruikt kunnen worden te onderhouden in het Proefdierencentrum. Grote dieren, zoals apen, honden en schapen krijgen na hun onderzoek pensioen of kunnen ter adoptie worden aangeboden.

Hoe werkt de Ethische Commissie?

Dat het niet altijd evident is om over een dierenproef te oordelen, zal vast niet verrassen. Rudi D'Hooghe, biologisch psycholoog en lid van de Ethische Commissie Dierenproeven (ECD) getuigt in eigen naam: 'Voor men een dierproef mag uitvoeren in een erkend dierenlab van de KU Leuven, moet die telkens worden goedgekeurd door de ECD. Ik kan niet zeggen dat er aan bepaalde aspecten of delen van de informatie, die aan de ECD wordt doorgegeven, significant meer aandacht wordt besteed dan aan andere. Wel zie ik dat de verschillende leden van de ECD wat andere expertise hebben en daardoor verschillende aspecten van de aanvraag uitlichten.'

'We vinden er ethici, juristen, dierenartsen, biologen, statistici, etc. – vele ECD-leden voeren zelfs geen proeven uit, hebben geen connectie met onderzoekers en staan zelfs erg kritisch tegenover dierproeven. Een minderheid van de dierproeven is ernstig te noemen, desondanks krijgen deze proeven disproportioneel meer aandacht van de ECD. Wat ik vooral zie terugkomen zijn vragen zoals: 'Hebben de onderzoekers wel dit aantal proefdieren nodig?' 'Hoe verantwoorden ze het aantal?' 'Wat is de ernst van de dierproef voor het dier en hoe zou deze ernst kunnen worden verminderd?' 'Kan er nog iets gebeuren om ongemak/pijn weg te nemen of te verminderen?' Recent heeft de ECD veel aandacht besteed aan de vraag of de onderzoekers voldoende hebben gezocht naar alternatieven, zoals: heeft de onderzoeker genoeg gedaan om zijn onderzoek zonder dierproeven uit te voeren? Maar we moeten, ook als ECD, aanvaarden dat vele proeven nog niet zonder levende dieren kunnen gebeuren.'

'Het afschaffen van dierproeven zou een belangrijk segment van onderzoek stil leggen. Willen we dit wel echt in een maatschappij, die nog steeds miljarden dieren verdelgt, gebruikt als voeding of wilde dieren bejaagt voor recreatie? Ik ga er alleszins vanuit dat afschaffing effecten zou hebben op onderzoek en innovatie, waar zelfs de heftigste tegenstanders niet gelukkig mee zouden zijn. Maar ook over dit punt hebben de verschillende leden van de ECD verschillende meningen.'

Het Proefdierencentrum herbergt naar schatting 98 000 dieren - muizen, fruitvliegjes en zebravissen, maar ook boerderijdieren en primaten. Daar wordt overigens niet geheimzinnig over gedaan - op simpele aanvraag krijgen we een rondleiding, en bij het ter perse gaan komt het Proefdierencentrum ook met een vernieuwde website waarop de hele werking uit de doeken gedaan wordt, inclusief fotomateriaal en een uitgebreide FAQ-pagina.

'Transparantie is iets dat we gaandeweg hebben moeten leren', vertelt Kris Meurrens, directeur van het Proefdierencentrum. 'Vroeger zou je meer toestemmingen nodig gehad hebben om hier langs te komen en achter de schermen te kijken, maar nu proberen we in de mate van het mogelijke wel open te staan voor dergelijke vragen.'

‘Transparantie is iets dat we gaandeweg hebben moeten leren'

Kris Meurrens, directeur van het Proefdierencentrum

Onze kritische geest zwakt in ieder geval stapsgewijs af doorheen de rondleiding. Dagelijkse controles moeten de leefkwaliteit van de muizen vrijwaren, en ook de stallen van de boerderijdieren zijn proper en ruimtelijk. Ook op de onderzoeken zelf, onder meer naar ALS, Alzheimer, kanker en allerhande cardiovasculaire aandoeningen, valt weinig af te dingen. 'Onze ambitie is om uiteindelijk tot een soort zorgcultuur te komen,' vertelt Meurrens, 'waarbij iedereen zich bij elke stap van het proces afvraagt hoe ze het lijden van het dier kunnen verminderen, of er geen alternatief bestaat voor de dierenproef, enzovoort.'

'We proberen zoveel mogelijk om de dieren na een onderzoek in te zetten voor een nieuw onderzoek,' vervolgt hij. 'Een groot deel van de dieren wordt achteraf geëuthanaseerd, maar indien mogelijk stellen we ze ook beschikbaar voor adoptie. Dat hebben we bijvoorbeeld gedaan met een groep katten een tijd geleden. Bij de primaten is het zo dat we trachten om de dieren te pensioneren - dan worden ze naar speciale faciliteiten gestuurd om ze te socialiseren en daarna eventueel te plaatsen in dierentuinen en dergelijke.'

Ethiek

De KU Leuven gaat alvast niet lichtzinnig om met het welzijn van de proefdieren. Zo’n twintig jaar geleden riep de universiteit de Ethische Commissie Dierenproeven in het leven, een toezichtsorgaan dat alle onderzoeken met proefdieren nagaat en onethische onderzoeken kan tegenhouden. Zij nemen hun taak alvast au sérieux: rond de 60% van de aanvragen wordt in eerste instantie geweigerd. Vaak moeten dan verduidelijkingen worden aangebracht of andere technieken worden gebruikt. In sommige gevallen kan dit een onderzoek zelfs twee tot drie maanden vertragen.

‘De bedoeling twintig jaar geleden was om de wetenschappers te laten nadenken over wat ze de dieren aandoen’

Bruno Goddeeris, voorzitter Ethische Commissie Dierenproeven

'De bedoeling twintig jaar geleden was om de wetenschappers te laten nadenken over wat ze de dieren aandoen', weet dierenarts, bioloog en dierenvriend Bruno Goddeeris, voorzitter van de Ethische Commissie. 'De KU Leuven was toen een beetje een voorloper, omdat er zo weinig wetgeving rond bestond. Inmiddels is de wetgeving zichtbaar verbeterd en bestaan er op andere universiteiten gelijkaardige commissies.' Die veranderde mentaliteit is ook te zien in het Proefdierencentrum waar men er alles aan doet om het leven van de dieren zoveel mogelijk op te fleuren. Via themaweken brengt men de dieren zo voldoende variatie om hen actief te houden. Deze week mochten de varkens zich bijvoorbeeld uitleven met ballen. Daarnaast mogen de boerderijdieren zich ook verwarmen aan de zachte kerstmuziek die uit de speakers van de stallen weerklinkt.

Onderzoek

Toch blijven dierenproeven voor de nodige controverse zorgen. Dierenrechtenorganisaties als Gaia uiten kritiek op de aanpak van de KU Leuven. Cardiovasculair onderzoeker Michael Staring, die zelf proeven met dieren uitvoert, kan dat sentiment begrijpen, maar wijst ook op de vele resultaten die zulk onderzoek opleveren: 'Er is zo het voorbeeld van de Ebola-epidemie in West-Afrika: meer dan 10 000 mensen kwamen hierbij om het leven. Er was toen geen enkel medicijn beschikbaar dat de ziekte kon stoppen of afremmen. De eerste effectieve behandeling werd ontwikkeld door serum van geïnfecteerde muizen te isoleren. Dit serum bleek apen te beschermen van een dodelijke dosis Ebola-virus. Dankzij die therapie konden doodzieke patiënten overleven.'

'Wetenschappers worden nu eenmaal beoordeeld op publicaties en die gaan maar goed zijn voor zover je dierenproeven gebruikt’

Bruno Goddeeris, voorzitter Ethische Commissie Dierenproeven

Daarnaast kunnen dierenproeven heel wat inzichten opleveren die bij proeven op mensen simpelweg onhaalbaar zouden zijn. Voorbeelden vindt men binnen de psychologie: 'Wanneer mensen worden onderzocht hebben we immers te maken met allerlei interfererende factoren die psychologische metingen kunnen verstoren', weet Rudi D’Hooge, biologisch psycholoog aan de KU Leuven. 'Dierproeven kunnen worden uitgevoerd op genetisch identieke dieren en in gecontroleerde omgeving, dus zoveel mogelijk afgeschermd van omgevingsinvloeden.'

Afweging

De wetenschap lijkt zo moeilijk zonder dierenproeven te kunnen, maar onder impuls van Europese wetgeving wordt meer dan ooit gestreefd naar een minimumaantal getroffen dieren. 'Het doel moet de middelen wettigen', meent Goddeeris. 'En die middelen moeten moeten met zo min mogelijk pijn, letsel en aantal dieren worden bereikt. Binnen de Ethische Commissie werken we daarom met drie 'v's' om tot een oordeel te komen: verminderen, verfijnen en vervangen. De KU Leuven zou daar graag nog een vierde v voor 'verantwoorden' aan toevoegen. Op die manier hopen we de onderzoekers toch wat meer aan te sporen zelf de ethische afweging voor hun onderzoek te maken.'

Het aantal dierproeven aan de KU Leuven daalt op dit ogenblik echter niet en volgens Goddeeris is dat terecht te wijten aan de grotere kennis en vooruitgang die nu kan verworven worden bij de inbreng van zogenaamde knockout en knockin genen bij muizen. Daarnaast is er de laatste twintig jaar een enorme toename van het biomedische onderzoek en aantal onderzoekers aan de KU Leuven die op zoek gaan naar alternatieven.

Bovendien lijkt het lang niet zeker dat zoveel dierenproeven in de toekomst nog nodig zullen zijn. Heel wat wetenschappelijke vragen kunnen zo reeds beantwoord worden aan de hand van alternatieven zoals celculturen en computermodellen. Het zoeken naar alternatieven moet echter ook topwetenschap zijn en volgens Goddeeris kunnen universiteiten alleen die strijd niet leveren: ‘Zolang de staat niet meer fondsen vrijgeeft voor alternatieven gaan we daarop niet vooruit gaan. Wetenschappers worden nu eenmaal beoordeeld op sterke publicaties en die ga je maar bekijken voor zover je de experimenten en conclusies op ganse organismen in de betrokken diersoort of gastheer kunt nemen.’

Beestachtig of onontbeerlijk?

Op de heuvels van Gasthuisberg verblijven Leuvens merkwaardigste inwoners. Het universitaire Proefdierencentrum herbergt een grote collectie exotische en minder exotische dieren.

Enkele cijfers uit 2017

Hoe werkt de Ethische Commissie?