Bedreigt woke de academische vrijheid?

Hypatia is een initiatief van Nederlandse en Vlaamse academici die zich zorgen maken over een toenemend aantal 'woke-incidenten' aan de universiteiten en hogescholen. Ze zien daarin een bedreiging voor de academische vrijheid, die volgens hen ten allen koste verdedigd moet worden.

Professoren die te maken krijgen met wat ze omschrijven als de cancel culture, kunnen een melding indienen op de website van Hypatia. ‘Wij willen de academici die gedupeerd zijn een hart onder de riem steken’, aldus Astrid Elbers, kernlid en oprichtster van Hypatia. ‘Daarnaast willen we de grootte van dit probleem in kaart brengen. Op enkele weken tijd hebben we al veel meldingen binnen gekregen.’

Stemmen uit de lerarenkamer

Hypatia werd opgericht nadat twee personeelsleden van de Universiteit Antwerpen in gesprek met elkaar kwetsende uitspraken deden over specifieke bevolkingsgroepen. Ze waren zich niet bewust dat de lesopname nog liep. De beelden werden al snel online verspreid, waarna rector Herman Van Goethem besloot om de twee voorlopig te schorsen.

Daarop startte Astrid Elbers, tevens taaldocente aan de UA, onmiddellijk een petitie ten gunste van de geschorste personeelsleden. Volgens haar was er in geen enkel opzicht bewijs van racisme of strafbare haatspraak. 'Het zou fout geweest zijn als ze dit rechtstreeks tegen studenten hadden gezegd, maar buiten de lessen zouden docenten de ruimte moeten krijgen om uiting te geven aan bepaalde frustraties waar ze mee zitten, zonder te moeten vrezen voor repercussie.'

Deontologie

Met dat laatste is Anton Vandevoorde, onderzoeker aan de UGent, het helemaal niet eens. In een maatschappij waarin de invloed van academici tot ver buiten de universiteitsmuren reikt, is de rol van professor of assistent volgens hem een publiek mandaat, dat je niet zomaar naast je kan neerleggen buiten je werkuren.

'De personen in kwestie hebben hun pedagogische plichten verzaakt, namelijk zorgen dat iedereen zich welkom kan voelen in hun lessen. Het lijkt me daarom ook niet meer dan normaal dat er sancties volgen.'

Professor Publiekrecht aan de KU Leuven Kurt Willems bevestigt dat universiteiten hun eigen, vaak beperktere deontologische richtlijnen kunnen opstellen, die een beperking kunnen inhouden op de vrijheid van meningsuiting. Desondanks hebben academici daarbinnen wel een ruimer kader dan andere werknemers, omdat die deontologische code met de academische vrijheid in het achterhoofd moet worden opgesteld.

Ook Tim Christiaens (professor filosofie aan Tilburg University) en Stijn De Cauwer (vrijwillig wetenschappelijk medewerker aan de KU Leuven), die eerder een kritisch artikel publiceerden over Hypatia in Knack, maken een aantal kanttekeningen over het voorval aan de UA. 'Enerzijds is er de discussie of wat er hier gebeurd is al dan niet wettelijk is, maar anderzijds bestaat er ook zoiets als deontologie: Wat is gepast en wat niet? Daarover moet gediscussieerd worden: dat is maar deel van een gezonde werking van een universiteit', aldus Christiaens.

Debat

Toch kon de petitie van Elbers op heel wat bijstand rekenen van andere academici, waaronder professor Matthias Storme (KU Leuven): 'Dat gesprek in Antwerpen is illegaal verspreid geweest. Degene die het verspreid heeft, is degene die op het matje had moeten worden geroepen. Een universiteit moet een vrijplaats zijn voor kritische reflectie en uitwisseling van ideeën en ervaringen.'

Met die overtuiging trad hij als kernlid toe tot Hypatia. Storme benadrukt dat de intentie van het meldpunt niet anti-woke, maar 'pro-debat' is: 'Wat wij verdedigen zijn de mogelijkheidsvoorwaarden voor een debat waarin alle verschillende ideeën aan bod mogen komen.'

Hypatia krijgt de kritiek dat het het maatschappelijke debat verder zou polariseren én dat het een kliklijn vormt voor professoren die het niet eens zijn met kritische studenten. Beide kernleden ontkennen dat het een kliklijn zou zijn: 'Ik vind het jammer dat we deze connotatie gekregen hebben. Wij hebben zeker geen sanctionerende functie. We verdedigen onderwerpen die niet besproken mogen worden, omdat ze zogezegd te gevoelig liggen', aldus Elbers.

Zelfcensuur

Dat mijden van gevoelige onderwerpen zou een gevaar zijn voor de academische vrijheid. 'Voor mij is woke op zich radicaal. Je moet uiteraard aandacht hebben voor discriminatie en het emanciperen van minderheidsgroepen. Maar wat deze beweging doet, is het tegenovergestelde. Men wentelt zich alleen maar meer in een slachtofferrol', klinkt het bij Elbers.

Volgens de leden van Hypatia bedreigt woke de academische vrijheid op een heel extreme manier: het zou volgens hen zo ver gaan dat bepaald onderzoek niet meer gevoerd kan worden omdat het onderwerp in kwestie te gevoelig ligt. Zo zou onderzoek naar kolonisatie, of naar verbanden tussen religie en geweld iets heel riskant zijn geworden.

Woke-waanzin

Zowel Vandevoorde als Christiaens en De Cauwer maken zich zorgen om de toenemende polarisatie van het debat. De term woke is naar hun aanvoelen een containerbegrip geworden. 'Het is een begrip dat qua betekenis leeg is', zegt Christiaens, 'maar wel een sterke emotionele lading draagt. Daardoor kan iedereen erin lezen wat ze zelf willen horen en laat het zich goed gebruiken in politieke discussies.'

De Cauwer vult aan: 'Het woord verwijst enerzijds naar zeer belangrijke zaken, zoals de roep om meer respect voor bepaalde bevolkingsgroepen die stelselmatig minder kansen hebben gekregen dan andere. Anderzijds wordt het vereenzelvigd met zeer karikaturale situaties, die gretig worden opgepikt en verspreid door de media.' De meest concrete bedreiging voor academische vrijheid komt volgens de Cauwer net uit extreemrechtse hoek.

Vandevoorde deelt die mening. Hij ziet in de oprichting van Hypatia een analogie met het meldpunt voor 'linkse leerkrachten' dat Vlaams Belang een tijd geleden lanceerde. Daarbij vreest hij vooral voor situaties zoals in de Verenigde Staten, waar conservatieve krachten de term kaapten voor hun eigen politieke programma’s.

'De bevolking wordt daar opgezet tegen een imaginaire vijand. Woke wordt voorgesteld als een unitaire, puriteinse beweging die gekant is tegen alle Amerikaanse waarden en normen. Door iemand woke te noemen worden politieke tegenstanders aan de kant geschoven. Ook het onderwijs lijdt daaronder: met zogenaamde anti-woke acts wordt het in verschillende staten bemoeilijkt om koloniale geschiedenis en seksuele voorlichting te onderwijzen.'

Perspectief

Alle drie stellen ze zich vragen bij de neutrale positie die Hypatia beweert in te nemen in het debat. Christiaens: 'Ik vermoed dat de term "academische vrijheid" hier eerder fungeert als een mobiliserende factor. Want niemand kan er iets op tegen hebben dat de academische vrijheid gevrijwaard wordt. Pleiten voor meer conservatieve opinies aan de universiteit zou veel minder aantrekkelijk klinken.'

Hypatia ziet haar rol niet als kliklijn, maar als katalysator van een vrij en open debat. Een debat waarin volgens de kernleden ook gehoor moet gegeven worden aan stemmen die niet stroken met de zogenoemde woke-ideologie. Wat het effect van het meldpunt zal zijn op het debat over academische vrijheid en kritische educatie, valt nog af te wachten.