Anne Gruwez: 'Mensen kunnen niet beter, maar wel gelukkiger worden'

'Chaos', roept ze vanuit de keuken. Daarna: 'Wanorde.' Even later: 'Dat is het leven.' Nog wat later: 'Dat zijn de peilers van de democratie.'

Terwijl schrijver en fotograaf geduldig in twee brocante stoelen wachten, maakt Anne Gruwez thee. Als dat voor de meesten onder ons een routineuze handeling is, is het dat voor Anne allesbehalve. Met een zorgvuldige toewijding gaat ze door alle stappen van het proces. Na een paar keer heen en weer marcheren tussen woonkamer en keuken, zet ze de theepot met bijhorend servies op tafel – 'die heb ik van een oude boot meegenomen'. In spanning wacht ze af tot het goedje lauw genoeg is voor haar gasten om te consumeren. Het verdict? 'Heel lekkere thee.' 'Woaaah, maar dat doet mij plezier!'

Om maar te zeggen: ten huize Anne Gruwez krijgt elke banale handeling een andere lading. Ze is levensbevestigend, ongezouten, vertederend optimistisch en onverschrokken zichzelf. Heerlijke misverstanden, van schurft tot katten die op onze zak aan het plassen zouden zijn, zijn helaas uitsluitend te beleven, niet te beschrijven. Maar tussen de grap en de grol slaagden we er toch nog in het te hebben over justitie, vrouwen, bekendheid, filosofie en nog veel meer dat wij zelf niet zo goed begrepen.

Wat houdt het werk van een onderzoeksrechter precies in?
Anne Gruwez: 'Ik moet een beetje jongleren met verschillende situaties. Ik moet advocaten ontvangen om met hen te discussiëren over hun cliënten, ik discussieer met de politie, ik verhoor de cliënten die opgepakt worden, eventueel de huiszoekingen of contact met de expertises, bijvoorbeeld om DNA of vingerafdrukken te vinden. Bref, het mag niet samengevat worden met: iemand die de mensen verhoort en beslist over hun vrijheid. Zo simpel is het niet.'

Wanneer ze komt tot de observatie dat '85% van de opgepakten mannen zijn', vat ze een discours aan over 'de strafrechtelijke ongelijkheid tussen man en vrouw': 'Je moet beseffen dat er in het Brusselse een honderdtal vrouwelijke gevangenen zijn, in vergelijking met 800 mannen. Er is een enorm verschil tussen de man en de vrouw als delinquent. (denkt na) Als wij, de vrouwen, totale gelijkheid willen, moeten wij een beetje meer mee aan het delict doen.'

'Als van een oude dame een ketting van de hals genomen wordt, is er 90% kans dat de dader een man is. Je moet daar ook de kracht voor hebben. Maar: misschien is een vrouw vooral bij een man om geld te incasseren. Dus de vrouw zal dikwijls van het geld profiteren waarvoor de man heeft gestolen of gewerkt, door bijvoorbeeld drugssmokkel.'

Er heerst dus een groot onevenwicht tussen mannen en vrouwen in de strafrechtelijke justitie?
'Stel: ik zet een man achter de tralies, maar ik heb vermoedens dat een vrouw het geld beheert. Ik zet haar vervolgens ook achter de tralies. Binnen de vijf dagen is zij bevrijd.'

Hoezo?
'Ik weet het niet. Het is een kwestie van mentaliteit. Als goede feminist – wat ik niet ben – zou je ook de vrouw in staat moeten achten om kwade feiten te plegen. Mensen aanvaarden weinig dat de vrouw, die ook moeder en dochter is, de kracht heeft om daaraan deel te nemen. Tenzij ze haar eigen kind vermoordt; dan is het een schandaal. Met andere woorden, er is nog een enorme ongelijkheid onder mannen en vrouwen op het vlak van strafrecht.'

(onderbreekt) 'Maar heb jij dat niet opgemerkt? Je moet maar kijken in de gevangenissen hoeveel mannen daar vergeleken met vrouwen zitten. Zo’n groot verschil, dat is onmogelijk te wijten aan het feit dat mannen meer misdaden plegen.'

'Ik hoor nu al die dertig jaar dat ik in het onderzoek ben: "Ah, maar zij heeft dat gedaan uit liefde voor haar man. Dus zij is niet verantwoordelijk of hij heeft haar geforceerd." Mensen zeggen ook vaak: "Een vrouw kan dat toch niet doen?" Het gerecht is machist op dat vlak. Ofwel heeft zij het uit liefde gedaan, ofwel is zij niet bekwaam om het te doen.'

Merkt u ook een vorm van machisme binnen de magistratuur? Mag een vrouw minder zeggen dan een man?
'Nee. Dat een vrouw minder mag zeggen dan een man? Neen, wat bedoel jij daarmee?'

'Ni juge, ni soumise'

De Brusselse onderzoeksrechter is in 2018 plotseling het publieke blikveld in gekatapulteerd, toen de documentaire Ni juge, ni soumise furore maakte binnen de filmwereld en op kritiek botste binnen de magistratuur. Vooral haar directe en politiek incorrecte manier van verhoren, bleek voor sommige collega's moeilijk door te slikken.

In Frankrijk won de film een César voor beste documentaire, maar in Brussel zat er iemand met gebalde vuisten. Luc Hennart, destijds voorzitter van de Brusselse rechtbanken, verbood Gruwez nog interviews te geven of filmprijzen in ontvangst te nemen. Gruwez was 'een aapje op een draaimolen', aldus Hennart.

Wat was er zo aanstootgevend voor Luc Hennart om zulke kritiek op de film te hebben?
'Je moet het hem vragen, ik weet het niet. Hij was volledig geïsoleerd. Waarom heeft hij dat gedaan? Ik moet zeggen: ik heb het hem nooit gevraagd. Ik heb daar geen zin in. Daarna is zijn mandaat ook niet verdergezet. Die ene kritiek betekent ook niet dat alle mannelijke rechters hetzelfde denken hè!'

Heeft u daarnaast nog kritiek gekregen?
'Een beetje overal, zelfs van vrouwen. Het bleef wel beperkt tot de magistratuur.'

'De magistratuur is dan ook zo’n stijve wereld dat het onaanvaardbaar is als je de face caché zou tonen. Velen vinden hun werk ook strontvervelend. Maar er is niets te verstoppen; het is een job zoals een andere. Een rechter heeft op de eerste plaats een enorm belang voor de mensen, maar sommigen hebben de indruk dat het om macht gaat. Het is de derde macht en daarom zetten zij macht in hun werk.'

(keert zich naar de vragensteller) 'U kent als filosoof zeker: le roi est nu. Nu, in de magistratuur mag je niet tonen dat de koning naakt is. En dat heeft de film wel een beetje gedaan.'

Is justitie niet transparant genoeg?
'Inderdaad. Ik pleit voor de openbaarheid van justitie. Ik wil justitie in het licht brengen zodat de mensen het zich opnieuw kunnen toe-eigenen en zeggen: "Dat is onze justitie en niet de justitie." Het volk heeft nu geen zicht op justitie. De rechter staat heel ver van het volk.'

Mag er wat meer luchtigheid en humor in de rechtswereld? Moet die zichzelf niet altijd zo serieus nemen?
'Jazeker. Nu krijg je met de ouderdom misschien wel meer humor en wijsheid. Dat is net zoals bij die oude professoren van jullie: die hebben al zoveel stommiteiten gehoord. Maar veel magistraten doen inderdaad hun job als een functionaris, zonder ideeën.'

Een geboren rechter?

Kan je als rechter je persoonlijkheid in je job steken?
'Ik denk dat dat in elke job kan. Het is maar de vraag of je dat wil. Enkelen vinden hun job misschien saai, maar als je job een humaan aspect heeft, moet je iets van jezelf geven. Een mens zal niet reageren op een machine hè!'

'De jongeren van nu krijgen vaak te horen: "Doe waar je van houdt." Ik zeg: "Hou van wat je doet. Wat je ook doet, hou ervan." Er is steeds iets interessants in wat je doet.'

'Ik heb zelf ook niet gekozen om onderzoeksrechter te worden. Op een vrijdag – ik was toen nog beslagrechter – werd ik opgebeld. "Maandag ga jij naar het onderzoek", klonk het. Ik moest mij toen echt concentreren om gewoon nog maar de Wet op de Voorlopige Hechtenis te lezen. Ik kon dat niet. Dat waren nachtmerries toen. Ik kende er niks van en ik begreep het niet.'

U heeft toch zelf gekozen om rechten te gaan studeren? Ging u dan niet doen waar u van hield?
'Nee, mijn ouders hebben dat gekozen. Mijn ouders zeiden: "Jij zal rechten studeren." Waarop ik: "Ja, waarom niet?" "Le droit mène à tout", hoorde je toen. En dat wou ik: overal gaan.'

Heeft de bekendheid een positief of negatief effect op uw werk?
'Positief. Zeker als ik mensen als jullie ontmoet. Natuurlijk vind ik dat leuk. Het is een kans voor mij. Als een cliënt mij herkent van op televisie, schept dat ook direct een band. Het gesprek komt sneller op gang en de cliënt heeft minder schrik.'

Anne Gruwez heeft het soms ook wel gehad met de stapels dossiers die haar bureau overspoelen. In haar vrije tijd is ze vrijwilliger bij een organisatie voor daklozen en heeft ze een vzw opgericht om delinquenten te helpen.

'Als je rechter bent, mag je niet thuis blijven. Je moet naar buiten gaan en zien hoe het leven marcheert. Je moet met de mensen praten om te beseffen wat hun problemen zijn. Je moet kunnen zien – en liefst snel – wat het échte probleem is. Er zijn magistraten die daarin hun job doen.'

Hoe moeilijk was het om uw werk te doen met een filmploeg in uw kielzog?
'Ik had al eerder samengewerkt met de regisseurs, dus er was al sprake van een band van vertrouwen. Ik was er zo aan gewoon geraakt, dat ik ze compleet vergat. Ze zijn ook bij mij gekomen, omdat ik over de capaciteit beschik dat te vergeten.'

'En als de vraag is: bent u dezelfde persoon in het leven als in de film? Dan is het antwoord: ja.'

Goed en kwaad

Er is afgelopen maand bij uitgeverij Racine een boek van u verschenen met de titel 'Tais-toi!' In de epiloog vat u het boek samen met een citaat van filosoof en notoir pessimist Emil Cioran. Daarna schrijft u: 'Bon je n'aime pas spécialement Émile Cioran, faisant moi-même partie de la Ligue des optimistes.' Waarom zo optimistisch?
'Er is steeds ergens een licht. Voilà, dat is alles. En je moet het maar vinden. Er is altijd wel ergens een glimlach op het gezicht te vinden.'

Probeert u bij criminelen ook het goede te vinden?
'Bien sûr. Steeds.'

'Als je iemand met respect behandelt, nooit misprijst, dan zal die jou ook respecteren. Wat iemand ook gedaan heeft, zeg hem recht in de ogen: "Ik zet u achter de tralies, omdat ik geloof in u." Zeggen "je bent een krapuul" doe je maar beter nooit.'

Mensen kunnen beter worden?
'Waarom beter? Slimmer. Of een andere weg kiezen dan het delict. Iets anders kiezen om gelukkig te zijn. Dat is alles. Ik denk niet dat de mensen beter kunnen worden, maar ik denk dat de mensen gelukkiger kunnen worden. Dat is wat belangrijk is.'