Wanneer geest en lichaam niet meer meewillen

Als psychiater die zich bezighoudt met angst en depressiviteit zie ik veel jonge mensen in mijn spreekkamer, waaronder heel wat studenten. Sommigen hebben een gekend psychiatrisch ziektebeeld, zoals een ernstige depressie of een verslaving. Toch is dat bij de meesten niet het geval. Waarom consulteren ze dan een psychiater? Dat doe je toch niet zomaar voor de lol?

Nee, voor de lol is het niet. Die jonge volwassenen stellen het niet goed. Ze zijn angstig en slapen slecht. Ze hebben het moeilijk zich te concentreren. Een 'zwaar hoofd' verhindert hen om te studeren. Bij sommigen werken de maag of de darmen niet naar behoren. Bij een aantal is er pijn in het hoofd, op de borst, in de buik.

Ze werden onderzocht door de huisarts en door bekwame collega’s in allerlei medische specialismen, maar zelfs met de meest geavanceerde technische middelen werden in het lichaam geen afwijkingen vastgesteld. Ook ik als psychiater kan hen geen echte diagnose bieden. Wat is er aan de hand met die mensen die ziek zijn zonder een ziekte te hebben?

De meest plausibele hypothese is dat zij lijden aan een soort langdurige spanning. Ze hebben een punt bereikt waar geest en lichaam aangeven, beide op hun eigen manier, dat het zo niet verder kan.

Bij mensen die al in het professionele leven staan, wordt de patstelling vaak toegeschreven aan een moeilijke werksituatie en een ondeskundige baas die onredelijke eisen stelt. Dan valt de term burn-out. Bij studenten wordt er gekeken naar studiedruk, pakken leerstof of bijbehorende examens. Toch zit het probleem meer in de diepte.

Heel vaak gaat het niet over studenten die de studies niet aankunnen. Wat te denken van de masterstudent die heel vlot en op schema het bachelorparcours heeft afgelegd, er een fijn sociaal leven op nahoudt, absoluut geen geldzorgen heeft, maar in de examenreeks van het eerste masterjaar bezwijkt door angst, slapeloosheid en hartkloppingen?

Die is niet zozeer bang om niet te slagen, maar om het niet goed genoeg te doen. Om onder een lat te lopen die op de een of andere manier te hoog is gelegd. Perfectionisme is een kwaal waar veel studenten tegenaan lopen. Het gaat dan trouwens niet alleen over de studie, maar ook over het eigen uiterlijk, de sociale relaties, de hobby’s. Het is allemaal niet goed genoeg.

Hoe is deze perfectionistische geest in onze maatschappij binnengewaaid? Sommigen wijzen op een algemene cultuur van continu streven naar kwaliteitsverbetering, met talloze controlesystemen, stelselmatige verbeterplannen na elk incident, eindeloos evalueren en afvinken, in een niet-aflatend streven naar onfeilbaarheid.

Anderen vermoeden dan weer dat sociale media een belangrijke rol spelen, met hun eindeloze plaatjes en praatjes van succes en volmaaktheid, van buitengewone reizen en fascinerende hobby’s, van lichamen in topvorm.

Intussen doen we heel wat om de plaag van perfectionisme en de daaruit volgende uitputting in te dijken. De therapiegroepen waarin met studenten wordt gewerkt rond faalangst zijn talrijk. Er wordt aandacht geschonken aan het lichaam, bijvoorbeeld met yoga en mindfulness. Individuele psychotherapie is breed beschikbaar.

Toch voelen we aan dat dit alles, hoe zinvol ook, iets te veel Kurieren am Symptom is, zoals de Duitsers dat zo mooi noemen, en dat we nood hebben aan een meer fundamentele culturele omslag om deze 'perfectionisme-plaag' de kop in te drukken.

Hoe die omslag er precies moet uitzien, weet niemand, maar misschien gaat het een stuk over mildheid, het goedmoedig omgaan met de beperkingen van jezelf en van anderen. De illusie loslaten dat je alles kan en moet bereiken wat je maar wil, als je maar genoeg je best doet, hoort er ook bij.

Dat alles vereist zelfkennis, een correct inschatten van je mogelijkheden en van de dingen waar je niet goed in bent. 'Ik ben een God in ’t diepst van mijn gedachten', dichtte Willem Kloos, maar volwassen worden betekent net die god ontmantelen, hem met zijn twee voeten op de aarde zetten. Een milde, realistische, lichtjes ironische, maar vooral goedmoedige kijk op onszelf en op de wereld rond ons, dat is misschien wel het beste medicijn tegen faalangst.

Stephan Claes is professor Volwassenenpsychiatrie aan de KU Leuven en psychiater bij UPC KU Leuven. Hij is gespecialiseerd in angst en depressie bij volwassenen.