Kom op voor de grondwet

Dit wordt stilaan een wereld zonder waar­den. We buigen voor meedogenloze keizers zonder kleren aan, die etnische zuivering voorstellen als een handelsdeal, en met kettingzagen de fundamenten doorzagen van democratie en rechtsstaat.

'Het kan zomaar gebeuren, dat onze tijd eraan komt', speechte Viktor Orban op 29 juli 2014. Eerst pakte hij de rechters aan. Hij maakte hen zwart, noemde hen activistisch, keerde burgers tegen hen, verving hen door volgzame pionnen, negeerde of overstemde arresten die hem niet bevielen. Tien jaar later heeft zijn partij controle verworven over alle publieke instellingen, antimigratie- en anti-LGBTQIA+-wetten aangenomen, en elke oppositiegroep, journalist, universiteit of vereniging die kritisch was, met politie­geweld en wurgende wetten het zwijgen opgelegd.

We kijken verbouwereerd toe, maar wanen ons veilig. Bij ons loopt het zo'n vaart niet.

Maar autoritaire leiders grijpen niet zomaar de macht. Wat voorafgaat, is een proces van afbraak. Zo subtiel dat we het eerst niet merken. Het discours dat autoritaire leiders voeren, wordt ook bij ons bon ton. De middelen die ze inzetten, duiken ook hier op. Voor onze neus wordt de weg geplaveid voor de Trump, Orban of Wilders die vroeg of laat ook bij ons opstaat.

Hoe we weerhaken verwijderen

Ook onze politici noemen rechters wereld­vreemd en activistisch zodra een uitspraak hen niet bevalt: in vluchtelingenzaken, bouw­vergunningen, sociale bijstand, milieu­zaken en klimaatbeleid. Ze stellen democra­tie gelijk aan de wil van een homogeen volk, een volk dat ze zelf verbeelden, een wil die enkel zij ontwaren. Geen weerhaak mag daartussen komen. Geen grondwet, rechter, of kritische burger.

De toon is gezet maar het blijft niet bij woor­den. Rechters veroordeelden de overheid tot tienduizend keer toe, omdat we tegen alle regels in asielzoekers koudweg op straat laten staan, geen zorg dragen voor geïnter­neerden, te veel gevangenen in te weinig cellen stoppen - te weinig bedden, te weinig frisse lucht en de stank is niet te harden. Onze ministers halen hun schouders op.

Rechters herinneren hen aan hun plicht om een ernstig klimaatbeleid te voeren. Nu al smelten de poolkappen, sterven mensen door hitte, brandstormen of overstromingen, halen we steeds moeilijker adem. Onze ministers halen hun schouders op. En weigeren ook een milieuvereniging de subsidie te geven waar ze, aldus de Raad van State, recht op heeft. We geven toch geen geld aan wie ons tegenwerkt, roepen ze verontwaardigd.

Alsof onze grondwet daar niet juist de kern van onze democratische rechtsstaat legt: dat macht wordt uitgedaagd, dat ze niet alleen bij het parlement ligt, dat burgers, midden­veld, media en rechters haar aanvullen, beperken, en controleren.

Wilde ideeën worden beleid. In het Vlaams regeerakkoord staat dat we het burgers moei­lijk zullen maken om vergunningen bij de rechter te brengen, dat we gunstige adviezen onaanvechtbaar maken, en de rechter geen volle toetsingsmacht behoudt. In het federale regeerakkoord: dat de Raad voor Vreemdelingenbetwistingen niet onafhankelijk wordt ingericht maar deel uitmaakt van de FOD Migratie, dat de regering zich mengt in zijn interne werking, dat zijn rechters elke vijf jaar de goedkeuring van de regering nodig hebben.

Grondwettelijke zorgen

'Wat kan er weg uit de grondwet?' vraagt een Nederlandse journalist aan voorbijgangers in een filmpje op YouTube, en zomaar, zonder nadenken, schrappen ze de meest essentiële rechten die ons beschermen tegen willekeur en machtsmisbruik: vrijheid van mening, recht op privacy, onderwijsvrijheid, discri­minatieverbod… Doe maar weg, zeggen ze, wat maakt het ook uit.

En toch maakt het uit.

Een oproep dus, om voor de grondwet op te komen. Laat niemand je wijs maken dat demo­cratie simpel is, en zonder weerhaken kan. We hebben de grondwet nodig om ons weerbaar te maken. We kijken maar beter uit voor wie op haar inbeukt. Voor je het weet, zijn we haar kwijt.

Patricia Popelier is gewoon hoogleraar verbonden aan de faculteit Rechten van de Universiteit Antwerpen.