Schaduwbibliotheken komen aan het licht

Studenten en academici wereldwijd rouwen op sociale media om de inbeslagname van Z-library. Ze maakten gebruik van de schaduwbibliotheek om onder andere cursussen voor vakken te vinden en onderzoek te doen. Nu zijn ze genoodzaakt om op zoek te gaan naar alternatieven.

Open Access

Z-library was een voorbeeld van een schaduwbibliotheek, online bewaarplaatsen die het vrij beschikbaar stellen van (wetenschappelijke) literatuur als missie hebben. Deze werken worden namelijk vaak achter betaalmuren geplaatst, of op een andere manier beschermd door de rechthebbende van het auteursrecht op deze werken. 'Schaduwbibliotheken zijn dan ook volledig illegaal, omdat ze het auteursrecht omzeilen', zegt Jozefien Vanherpe, professor Intellectueel Recht aan de KU Leuven.

Voor wetenschappelijke literatuur ligt het auteursrecht vaak niet meer bij de onderzoekers zelf, maar worden de rechten overgeschreven naar de uitgeverijen die de werken publiceren. Hun verdienmodel is om de toegang tot die werken te beperken en geld te verdienen aan de verkoop van die toegang.

De onderzoekers daarentegen, de eigenlijke producenten van de wetenschappelijke kennis, willen juist dat zoveel mogelijk mensen hun artikels lezen. Publiceren is immers de motor om carrière te maken, het publish or perish-principe.

Er zijn dan ook stemmen binnen de Open Access-beweging die geen graten zien in schaduwbibliotheken. 'Academici zijn niet afhankelijk van de inkomsten van de verkoop van hun werk, maar zijn aangesteld aan universiteiten met publiek geld', legt Demmy Verbeke, professor Open Scholarship en hoofd van de KU Leuven Bibliotheken Artes, uit. 'Volgens deze radicalere stroming schaden schaduwbibliotheken niemand, behalve de uitgeverijen en dat vinden zij niet erg.'

Een ander vaak gehoord argument is dat men het cynisch vindt dat met onderzoek dat met publiek geld gesubsidieerd wordt, verdwijnt achter de betaalmuur van een uitgeverij.

Andere pleitbezorgers van de Open Access-zaak zien meer kans in een evolutie naar meer Open Access, waar ook een rol weggelegd is voor uitgeverijen. 'Niet alle uitgeverijen willen winst maximaliseren en wat zij doen blijft een nuttige job voor wetenschappelijk publiceren', legt Verbeke uit. 'Maar de machtsverhoudingen tussen sommige uitgeverijen en onderzoekers zijn nu scheefgegroeid. Open Access moet aangemoedigd worden en een alternatieve aanpak van publiceren is nodig waarbij universiteiten weer meer zelf het roer in handen nemen .'

Globale Zuiden

Bibliotheken van onderwijsinstellingen zoals de KU Leuven betalen veel geld om toegang te krijgen tot werken die achter een betaalmuur verdwijnen door toedoen van uitgeverijen. 'Aan de KU Leuven hebben wij toegang tot een waaier aan boeken en tijdschriften, maar eigenlijk zijn we er ons vaak niet bewust van hoe geprivilegieerd we zijn', zegt Vanherpe.

Universiteiten in het Globale Zuiden hebben vaak niet dezelfde middelen om de dure abonnementen van uitgeverijen te kunnen betalen. Het verdwijnen van een gratis hulpbron als Z-library laat zich dan ook extra hard voelen in de minder gegoede delen van de wereld. 'Voor ons is het gemakkelijk om te zeggen dat het auteursrecht beschermd moet worden', stelt Vanherpe. 'Wij hebben toch toegang tot wetenschappelijk onderzoek, terwijl anderen het geld er niet voor hebben.'

De noodzakelijkheid van alternatieve vormen van wetenschappelijk publiceren was vroeger al een zorg in deze delen van de wereld. 'In Latijns-Amerika hebben universiteiten zelf publicatienetwerken opgebouwd die eerlijker en opener zijn. Zij zijn niet in zee gegaan met commerciële uitgeverijen', duidt Verbeke. 'Ik denk dat we in Europa nog veel van hen kunnen leren.'

Kans op vervolging klein

Voorlopig zijn schaduwbibliotheken nog steeds een inbreuk op het auteursrecht en dus illegaal. 'In België zijn die inbreuken zowel burgerlijk als strafrechtelijk sanctioneerbaar', zegt Vanherpe. 'Een persoon wiens auteursrecht geschonden wordt, kan naar de burgerlijke rechtbank stappen voor een stakingsbevel.' Platformen en mensen die werken uploaden kunnen zo worden gedwongen om ermee te stoppen en om de slachtoffers van inbreuken op auteursrecht een schadevergoeding te betalen. 'Piraterij is ook een misdrijf, dus je kan daarnaast worden bestraft met gevangenisstraffen en gigantische boetes.'

Ook als je zelf eens illegaal een wetenschappelijk artikel downloadt, ga je eigenlijk in de fout. 'Het recht op het maken van een kopie voor eigen gebruik telt niet als die gemaakt wordt op basis van een document dat op onwettelijke wijze verkregen werd', aldus Vanherpe. 'Dat oordeelde het Hof van Justitie van de Europese Unie in 2015.'

Toch moet je niet meteen schrik hebben dat de politie voor je deur staat als je ooit eens gebruik hebt gemaakt van een schaduwbiliotheek. 'De kans dat er tegen jou opgetreden wordt, is zeer klein', stelt Vanherpe gerust. 'Hard optreden tegen kleine particulieren is slechte pers voor uitgeverijen, dus vallen ze liever platformen aan.'

Al is dat niet gemakkelijk: schaduwbibliotheken blijken in het verleden even hardnekkig geweest te zijn als onkruid. 'Die illegale e-bibliotheken zijn zoals een Hydra uit de Griekse mythologie: een domeinnaam wordt offline gehaald, en de volgende dag starten ze opnieuw met een andere URL', vergelijkt Vanherpe.

Maar of Z-library deze keer ook zal herrijzen, is nog maar de vraag. 'Dat zelfs de FBI op de zaak zit, betekent dat ze het serieus nemen', besluit Vanherpe. 'Ik durf niet te voorspellen wat er gaat gebeuren, maar als het verleden zich herhaalt, is er binnenkort ergens op het internet wel een nieuwe Z-library te vinden.'