Rega-instituut: 'Ons vaccin zou wel eens veel beter dan het Oxford-vaccin kunnen zijn'

Het is midden januari en de eerste signalen van een nieuw opgedoken virus bereiken het Rega-instituut. China maakt de genetische code van het SARS-CoV-2-virus openbaar. In het team van Johan Neyts zetten wetenschappers hun onderzoek opzij om te beginnen timmeren aan een vaccin.

Even later is er het eerste Belgische geval: een volwassen man, gerepatrieerd vanuit China. Piet Maes, professor klinische virologie aan de KU Leuven, is de eerste Belg die het nieuwe virus isoleert. 'We waren er allemaal van overtuigd dat het ging wegblijven, dat het goed zou meevallen', vertelt hij.

Maar op 13 maart gebeurt het onvermijdelijke: het hele land gaat in lockdown. Behalve een stipje op de kaart, het Rega-instituut. Het zal een van de weinige gebouwen van de KU Leuven zijn waar gewerkt mag blijven worden.

Een twintigtal wetenschappers gooit er alles in de strijd om zo snel mogelijk een vaccinkandidaat klaar te hebben. Op het team rust een gigantische verantwoordelijkheid, nijpende tijdsdruk en een chronisch slaaptekort. Maar een voor een zijn ze optimistisch over de vooruitgang die ze boeken. Sullige mopjes aan de deur verlichten de stress en de vastberadenheid is voelbaar in de steriele gangen.

'We hebben een missie', klinkt het.

Antiviraal

Een lift van Orona, waar schertsend een 'c' voor is getekend, brengt ons naar de elfde verdieping, het kloppende hart van het vaccinonderzoek. Waar je misschien drukte en spanning zou verwachten, heerst rust en concentratie. We worden rondgeleid door Dirk Jochmans, onderzoeksmanager. Zijn specialiteit: antivirale geneesmiddelen.

Een vaccin is er helaas nog niet en dat maakt antivirale middelen hoogst noodzakelijk. Ze moeten het effect van Covid-19, de ziekte veroorzaakt door het SARS-CoV-2-virus, zo klein mogelijk houden door bepaalde functies van het virus te bemoeilijken.

Johan Neyts, hoofd van de onderzoeksgroep, schat het belang ervan hoog in: 'Voor de toekomst moeten we een soort lijn van defensie van antivirale middelen opbouwen, die we gewoon op de plank hebben liggen.' Op die manier zou een gelijkaardige crisis te vermijden zijn. 'Het zou dan ook pijnlijk en belachelijk zijn moesten we dit over tien jaar opnieuw meemaken', vervolgt hij.

In september 2019 bracht hij datzelfde pleidooi - ironisch genoeg - in Wuhan. Daar vond destijds een internationaal congres voor virologen plaats. 'We moeten opletten voor virussen waar we geen middelen tegen hebben', zei hij toen.

Dierproeven

'Trager dan gehoopt, sneller dan gevreesd', zegt viroloog Marc Van Ranst over het globale vaccinonderzoek. Maar aan het Rega-instituut gaat ook alles sneller dan gehoopt.

'We zijn begonnen met zeven varianten, maar nu hebben we een kandidaat die heel, heel goed is', zegt Kai Dallmeier, onderzoeksexpert van het team.

Sapna Sharma, postdoctoraal onderzoeker, begon in begin februari met het toedienen van het vaccin aan muizen en hamsters. De resultaten waren veelbelovend: na injectie was er tot een miljoen keer minder viraal materiaal aanwezig in het lichaam dan ervoor.

Dierproeven stuiten vaak op kritiek. Robbert Boudewijns, doctoraal onderzoeker, begrijpt dat, maar wijst op het belang ervan voor vaccinonderzoek: 'Het proefdierenonderzoek is de eerste stap om te zien of het vaccin doet wat het moet doen. Het kan ons vertellen waar we aanpassingen moeten aanbrengen en hoe we het proces kunnen verbeteren.'

Gele koorts

Voor het vaccin hebben de onderzoekers een afgezwakt gelekoortsvirus als basis genomen, dat al 80 jaar voor 800 miljoen mensen dienst heeft bewezen als vaccin tegen gele koorts. 'Met die informatie wisten we redelijk goed hoe zo'n vaccin zou kunnen werken tegen het coronavirus', meldt Dallmeier.

In de genetische code van het gelekoortsvirus hebben ze aan de hand van DNA-technologie de code van het spike protein geplakt. Dat is het deel van het coronavirus dat zich vasthecht aan onze cellen en zo de verspreiding van het virus bewerkstelligt.

Bij toediening detecteert het immuunsysteem het gelekoortsvirus samen met het spike protein van het coronavirus als lichaamsvreemd, waarna een immuunreactie wordt opgestart. Op die manier beschermt één vaccin je tegen beide virussen.

Het gelekoortsvaccin staat erom bekend levenslange immuniteit te bieden. Dat, gecombineerd met haar voorspelbaarheid, zou van het toekomstige coronavaccin een veilig én effectief goedje maken, vertelt Boudewijns. Ook de dierproeven geven reden tot optimisme. 'Als het vaccin op een gelijkaardige manier werkt bij de mens, zou het zowel tegen de ziekte als tegen de overdraging van het virus moeten beschermen', zegt hij.

Tweede generatie

De vorderingen van Oxford University/AstraZeneca, Janssen Pharmaceutica en Moderna worden op de voet gevolgd. Allemaal zitten ze al in fase 3, de laatste testfase. Vinden ze het aan de KU Leuven niet jammer dat ze niet eerst zullen zijn? 'Neen', zegt Boudewijns. 'We zijn immers maar een kleine groep met beperkte middelen en ervaring in het ontwikkelen van vaccins.'

Veel belangrijker is de kwaliteit van het vaccin. En daar geloven ze aan het Rega-instituut heel hard in. Men moet bij elke epidemie het onderscheid maken tussen eerste- en tweedegeneratievaccins. 'De koploper is goed voor een eerste toediening, maar daarna hebben we waarschijnlijk een beter en sterker tweedegeneratievaccin nodig', pareert Dallmeier.

'Na één of twee jaar heb je waarschijnlijk een herhaalvaccinatie nodig om langdurige immuniteit te garanderen. Daarvoor zou ons vaccin heel geschikt zijn', voegt Neyts toe.

Zelfs het vaccin van de prestigieuze Britse universiteit wordt op de korrel genomen. Dallmeier: 'Wanneer ik naar de literatuur kijk, lijkt het Oxford-vaccin mij verre van het beste. Het onze zou wel eens veel beter kunnen zijn.'

Voor productie op grote schaal wordt gerekend op de grote farmabedrijven. Hoewel Big Pharma vaak wordt verweten winstbejag boven volksgezondheid te stellen, blijft de sector noodzakelijk. 'Je moet de farmaceutische industrie controleren, maar er ook mee samenwerken', stelt Van Ranst.

Het Rega-instituut heeft inmiddels een contract gesloten met een producent, maar wou op moment van publicatie nog geen details bekend maken.

'Weekends schaffen we af'

Bij enkele medewerkers heeft de werkdruk zijn tol geëist. Daar heeft Neyts veel begrip voor: 'Op een gegeven moment hebben we gezegd: weekends schaffen we af. We hadden mensen nodig die ook op zaterdag en zondag bereid waren te werken.' Honderd overuren per maand werd geen uitzondering meer.

'Het werd soms heel persoonlijk, met familieleden die ziek werden. Je voelde dat het anders was dan in vredestijd', voegt Dallmeier toe. 'Maar,' zegt hij, 'we moesten nooit iemand motiveren om door te gaan.'

Aan motivatie ook bij Mahadesh Prasad A.J., postdoctoraal onderzoeker, geen gebrek: 'We werken harder dan normaal, maar het is allemaal vreselijk opwindend.'

Een helder zicht op de komende maanden heeft het team nog niet. Vanaf het voorjaar van 2021 zou het onderzoek alleszins in handen moeten komen van Corinne Vandermeulen, die in het UZ Leuven de klinische fasen van het vaccin zal coördineren.

En als dat mislukt? 'We kunnen alleen hopen op het beste', concludeert Sharma.