Onderzoek met een luchtje? Niet als het aan deze mensen ligt

Of het nu gaat om onderzoek dat misbruikt kan worden in civiele, criminele of militaire context, het veertienhoofdige team van de 'Ethische Commissie dual use, military use en misuse' (EC DMM) aan de KU Leuven staat klaar om ethisch advies te voorzien. In sommige gevallen leidt dat tot een rode vlag.

Het onderzoek mag dan niet doorgaan, of enkel onder voorwaarden verder gezet worden. Maar dat het werkelijk wordt stopgezet, komt weinig voor. Omdat onderzoekers vaak redelijk goed op de hoogte zijn van wat wel en niet kan. Een onderzoek mag enkel niet gedaan worden als er zowel een financieringspartner, een onderzoekspartner én het onderzoeksonderwerp verdacht zijn. Dat er voorwaarden aan een onderzoek worden gesteld is gebruikelijker.

Onderzoekers moeten vragenlijsten invullen voordat ze aan hun onderzoek beginnen. Zo weten ze of hun onderzoek langs een ethische commissie moet gaan of niet.

Het team

De commissie bestaat uit veertien experten, waaronder ethici en mensenrechtenexperten, de meesten met degelijke onderzoekservaring. Dat is nodig om de complexiteit van de eventuele gevolgen van een onderzoek te doorzien.

Het team bestaat uit mensen van het TechTransfer Office van de KU Leuven, waar de link tussen onderzoek en toepassing wordt gelegd. Maar ook experten van de Dienst Onderzoekscoördinatie, die het wetenschappelijk onderzoek zelf beoordelen. De experten van het International Office doen de eerste mensrechtentoets .

Een voorbeeld van een onderzoek waar Peggy Valcke, vicedecaan Onderzoek bij de rechtenfaculteit, mee naar de EC DMM stapt is technologie waarmee politiediensten gegevensstromen kunnen analyseren.

Dual use, military use en misuse

De termen waarmee de EC DMM werkt klinken nog vaag. Eigenlijk is het redelijk simpel: dual use is onderzoek dat overheersend civiel of academisch is, maar dat ook voor militaire doeleinden gebruikt kan worden.

Military use betekent dat het onderzoek is met een militair doeleinde. Als het leger een onderzoek financiert, is dat niet nog niet automatisch military use – denk bijvoorbeeld aan onderzoek naar brandwonden dat gefinancierd wordt door een militaire overheid. De KU Leuven doet, voor zover Valcke weet, zelf geen onderzoek naar offensief wapentuig.

Onderzoek dat door kwaadwillige criminele of terroristische organisaties gebruikt kan worden, valt onder misuse.

Je kan ook kortere vragen stellen aan de commissie, zelfs als ze niet onderzoeksgerelateerd zijn. Is het bijvoorbeeld oké om een lezing te geven aan een universiteit die nauwe banden heeft met de lokale inlichtingendiensten?

Onderzoeken die de commissie beoordeelt gaan echter uiteindelijk meestal over nucleaire goederen, chemicaliën, sensoren en lasers, computers, elektronica ...

Meerdere factoren spelen een rol in de beoordeling van de commissie: onderzoekspartners en medefinanciers, de toepassing van het onderzoek en de eindgebruikers. Peter Lievens, vicerector Internationaal beleid en woordvoerder van de EC DMM, stelt dat 'niet elk onderzoek dat eventueel misbruikt kan worden, niet toelaten wordt'. De commissie maakt telkens een inschatting van het risico.

Slagkracht

Bij twijfels kan de commissie het onderzoek blokkeren of voorwaarden opleggen, zoals de verwijdering van een bepaalde partner. Een ander voorbeeld: het onderzoeksteam moet een contract opstellen waarin vermeld staat dat de onderzoekers bij calamiteiten het onderzoek stop kunnen zetten.

Het onderzoeksteam kan altijd een beroepsprocedure starten bij het Gemeenschappelijk Bureau, het de facto hoogste beslissingsorgaan van de universiteit.

Hoe is dat alles te controleren? Heeft de commissie gereedschap in huis om haar oordeel te handhaven? Alles gebeurt in samenspraak met de onderzoekers. Zij willen meestal geen onderzoek doen dat de beoordeling niet overleeft, vertelt Lievens. Daarnaast is het zo dat geen enkel onderzoek kan starten zonder goedkeuring van de universiteit.

Valcke geeft aan dat de procedure vlot werkt en dat zij nooit te laat voor een deadline het advies kreeg. De snelheid van de commissie kan opgedreven worden wanneer nodig. Ook inhoudelijk ziet zij dat de screening van hoge kwaliteit is.

Onderzoek in opspraak

Een voorbeeld van een onderzoek dat commotie opleverde is LAW-TRAIN, een onderzoeksproject naar ondervragingstechnieken bij drugsdelicten. Een van de partners was de Israëlische politie, die in opspraak kwam door mensenrechtenschendingen bij ondervragingen. De commissie had twijfels bij die partner; deze trok zich echter zelf terug waardoor het project niet langer kon doorgaan.

Om te illustreren dat de commissie geval per geval beoordeelt: de EC DMM had ook kritiek op de samenwerking met de Israëlische politie in een ander project, maar wees het daar niet pertinent af. Dat project onderzocht technologie om vervalsing van biometrische gegevens op paspoorten op te sporen. De Israëlische politie trok zichzelf echter al terug, waardoor er geen sprake is van samenwerking.

Bereik

'De geografische reikwijdte van de commissie is in principe onbeperkt', vertelt Lievens. Er zijn immers veel samenwerkingsovereenkomsten tussen de KU Leuven en andere universiteiten zijn. De beoordeling kan gaan over nationale, Europese en internationale samenwerkingsverbanden.

Ook wat betreft onderzoeksdomeinen zijn er geen principiële beperkingen. Slechts bij een fractie van de onderzoeken is een oordeel nodig. Lievens verklaart dat 'bij Bijbelstudie of een sterrenkundig onderzoek de kans wel heel klein dat er sprake kan zijn van misbruik of militair gebruik'.

Geschiedenis

Voordat de EC DMM bestond deed de KU Leuven ook al een screening. Het TechTransfer Office van Leuven Research and Development was daar verantwoordelijk voor. In 2014 richtte Johan De Tavernier, een bekend ethicus aan de KU Leuven, de eerste commissie dual use op.

Iets later voegde de commissie ook misuse toe. In 2019 werd military use ook een punt van belang, en in 2020 was er de laatste wijziging in de werking van de EC DMM: de mensenrechtentoets.

Omdat de dienst pas laat in 2014 opstartte kon het team er nog net één onderzoek doorjassen. In 2019 waren er al 37 onderzoeken beoordeeld. Lievens denkt dat de reden van die evolutie ligt in de stijgende bewustwording rond het bestaan van de EC DMM en haar functie.