Klimaatverandering en het ontstaan van nieuwe pathogenen

Eén categorie van pathogenen (ziekteverwekkers, red.) staat tegenwoordig in ons vizier, de virussen. Daarnaast zijn er ook pathogene bacteriën en parasieten. Onder leiding van Jean-Claude Dujardin onderzoeken medewerkers van het Instituut voor Tropische Geneeskunde (ITG) in Antwerpen al sinds de jaren '80 de evolutiegeschiedenis van de pathogene parasiet Leishmanaise. Zij ontdekten dat het ontstaan van nieuwe soorten van deze parasiet onder andere veroorzaakt werd door klimaatverandering.

Leishmanaise is een parasiet die delen van de huid of ingewanden wegvreet waardoor open wonden ontstaan. Wereldwijd zijn miljoenen mensen ermee besmet. Toch hangt er een enorm sociaal stigma rond deze parasiet en worden slachtoffers vaak verstoten uit hun gemeenschap.

Het genezen van de ziekte is enorm moeilijk. Deels doordat parasieten complexe wezens zijn. Deels doordat 'de farmaceutische industrie weinig interesse heeft om medicijnen tegen tropische ziektes te ontwikkelen', stelt Frederik van den Broeck, onderzoeker aan het Rega instituut en het ITG. 'Dat levert namelijk geen geld op'. De medicijnen die er zijn werken vaak niet optimaal of hebben ernstige neveneffecten.

ITG onderzoekt Leishmanaise

Samen met het Instuto de Medicina Tropical A. von Humboldt in Lima werken onderzoekers van het ITG in het onderzoek naar Leishmanaise. Sinds enkele jaren werkt Van den Broeck mee aan dit onderzoek. Sinds een jaar doet hij soortgelijk onderzoek aan de KU Leuven. Recentelijk hebben Van den Broeck en zijn collegae aangetoond dat 120 000 jaar geleden een nieuwe Leismanaisesoort is ontstaan ten gevolge van de opwarming van de aarde.

In het amazonewoud was er al een zeer pathogene variant van de parasiet aanwezig die zeer grote wonden veroorzaakt. 'We wilden de evolutionaire geschiedenis van die twee soorten in kaart brengen', zegt Van den Broeck. Mensen kunnen de ziekte niet overdragen. Besmetting gebeurt, net als bij veel andere pathogenen, via dieren. In het geval van Leishmania gaat het bijvoorbeeld over bepaalde soorten zandvliegen, ratten en luiaarden. Het bestaan van deze dieren heeft een direct verband met de klimatologische omstandigheden van het gebied.

Het ontstaan van een nieuwe variant

De aarde heeft de afgelopen twee miljoen jaar zo'n 50 ijstijden en warmere periodes gekend. 120 000 jaar geleden zat de aarde in een warme periode, vergelijkbaar met de natuurlijke toestand van de aarde nu; de extra opwarming van de aarde veroorzaakt door de mens niet meegenomen. De onderzoekers ontdekten dat het verspreidingsgebied van Leishmanaise in deze warme periode veel groter was.

150 000 jaar geleden stonden de biotopen van het amazonewoud en de biotopen in de Andes veel meer met elkaar in verbinding dan de afgelopen 100 000 jaar. Zo kon Leishmanaise in die tijd reiken tot ver in de Andes. De parasiet in de Andes werd afgescheiden van het Amazonewoud door de ijstijden van de afgelopen 100 0000 jaar. Door al die jaren geïsoleerd te zijn van de meer pathogene variant in de jungle, ontstond er een andere variant in de Andes.

Tropische pathogenen komen onze kant op

Onze huidige tijd wordt ook gekenmerkt door opwarming waardoor gastheren die dit soort tropische ziekten doorgeven. Zo ziet men tegenwoordig meer en meer gevallen van Leishmanaise in de VS. De grens waar deze tropische ziekten voorkomen, schuift op van de evenaar naar meer noordelijke gebieden. Dit komt doordat delen die eerst te koud waren voor de gastheren om te overleven dermate opwarmen dat zij hier wel kunnen overleven.

De parasiet komt reeds 200 jaar voor in Zuid-Europa, en zal meer gaan voorkomen in noordelijkere gebieden. 'Misschien niet onze generatie, maar de volgende generaties zullen meer in contact komen met tropische ziektes', is het verontrustende bericht van Van den Broeck. Het is voornaam dat tropische ziekten zoals Leishmanaise of andere parasitaire, virale of bacteriële pathogenen meer en meer gaan voorkomen in onze contreien. Dit proces is reeds in gang gezet.

Dat er nieuwe pathogene varianten zullen ontstaan zoals het geval bij Leishmanaise is een onoverkomelijk feit. In welke vorm of wanneer blijft echter een vraag. Het gaat hierbij niet om decennia maar over eeuwen of millennia. Dat laat (gelukkig) nog even op zich wachten.