Kennis aan de ketting: informatiecultuur onder de loep

In de Universiteitsbibliotheek kan je nog tot 14 januari de tentoonstelling Kennis aan de ketting bezichtigen. Deze expo laat zien dat kennis in de middeleeuwen niet alleen metaforisch maar ook letterlijk aan de ketting werd gelegd. Verrassend genoeg faciliteerden de vroegmiddeleeuwse kettingboeken juist inzage van informatie, die anders achter gesloten deuren zou blijven. De historische variant van biepende bibliotheekpoortjes dus. 

Via dergelijke invalshoeken wil Kennis aan de ketting de bezoekers aan het denken zetten, en ze laat daarbij zowel historische als hedendaagse stemmen aan het woord. De expo maakt deel uit van het New Horizons festival van Stad Leuven, dat gewijd is aan een icoon van de Vlaamse schilderkunst, Dieric Bouts (ca. 1410-1475). 

AI-Dieric Bouts

Wat heeft de Vlaamse Primitief dan met kennis en betrouwbare informatie te maken? Annelies Vogels, coördinator tentoonstellingen aan de KU Leuven, legt uit: 'Het toeval wil dat het contract voor Dieric Bouts’ beroemde schilderij Het Laatste Avondmaal is overgeleverd. Daarin staat niet alleen informatie over de betaling en de tijdsplanning, maar ook de verplichting dat Bouts twee theologen aan de toen pas opgerichte Leuvense universiteit moest raadplegen.' Die informatie diende als uitgangspunt en zette de deur open voor een bredere gedachteoefening over onze veranderende kenniscultuur.

Voor de tentoonstelling ging een onafhankelijk bureau aan de slag om Bouts via artificiële intelligentie terug tot leven te wekken. Het resultaat ziet u meteen bij het binnenkomen. Dieric Bouts - voor de gelegenheid in een modern grijs T-shirt - gaat er in gesprek met oorlogsjournalist Rudi Vranckx, columniste Yasmien Naciri en professor mediastudies Michaël Opgenaffen over onze moeizame omgang met kennis en informatie. Tijdens de tentoonstelling zien we hen nog verschillende keren terug om hun visie op fake news, censuur en desinformatie toe te lichten.

Censuur doorheen de tijden

AI-Dieric Bouts verwondert zich vooral over het vanzelfsprekende gemak waarmee de hedendaagse mens toegang heeft tot informatie. Terwijl de kettingboeken tentoongesteld worden als kennisverspreiders, toont de tentoonstelling ook de schaduwzijde van de vroegmiddeleeuwse informatiecultuur. Censuur was er toen schering en inslag. Zeldzame historische artefacten zijn de spil van deze expositie: 'De tentoongestelde materialen komen uit de eigen Bijzondere Collecties van KU Leuvenbibliotheken, maar we hebben ook stukken uit andere collecties in het binnen- en buitenland. De materialen zijn bovendien vaak erg kwetsbaar, dus we kunnen ze slechts een beperkte tijd tentoonstellen'.

Zo tonen ze alle creatieve manieren waarop in de vroegmoderne tijd aan censuur werd gedaan. De historische manuscripten spreken voor zich, de hedendaagse stemmen buigen zich dan weer over de filosofische vragen. Wanneer is iets censuur? Wanneer spreken we van kennis? En wanneer krijgt de vrijheid van meningsuiting de bovenhand?

Nu is het toch veel beter?

Wat is er veranderd nu kennis niet meer aan de ketting ligt? Hoe moeilijk het voor Bouts was om aan informatie te komen, zo gemakkelijk is het nu. De prijs van kennis zakt als het ware onder nul. Dat niet alle informatie kennis is en fake news een wereldwijd fenomeen, wordt in de expo zeer duidelijk gesteld. 

Naast informatiepanelen, tentoongestelde materialen en filmpjes van de experten, krijgen bezoekers ook de kans om hun eigen oordeelsvermogen op de proef te stellen. Zo worden we via interactieve panelen uitgenodigd om zelf na te gaan of een bepaald beeld al dan niet echt is en mogen we hedendaagse prenten zelf met hun middeleeuwse of vroegmoderne tegenhangers verbinden.

Uiteindelijk blijf je achter met de vraag: weten we nu meer dan toen, en weten we het nu beter? 'Hoe wist Dieric Bouts hoe hij een leeuw moest schilderen? Vandaag zouden we snel even een foto van een leeuw googelen, maar Bouts kon dat natuurlijk niet.' Misschien is dat iets om aan AI-Bouts te vragen…