EVALUATIE ONDERZOEKSBELEID - Roep om basisfinanciering werpt schaduw op degelijk parcours

(Basis)financiering: belofte maakt schuld?

Basisfinanciering, het was misschien wel hét campagnethema van de rectorverkiezing van 2017. Het revolutionaire systeem, dat de interne onderzoeksmiddelen van de KU Leuven gelijkwaardiger over het personeel verdeelt, zou een einde maken aan het interne getouwtrek om onderzoeksmiddelen. 'Soms vraag je je wel echt af waar je mee bezig bent als je de helft van de tijd projecten aan het aanvragen bent', vatte professor Olivier Honnay de situatie samen in een vorige editie van Veto.

Een radicale herverdeling van onderzoeksgelden bleek populair bij het professorenkorps, en Sels nam het idee dan ook mee in zijn campagne van 2017. Als grote uitdager van zittend rector Rik Torfs beloofde hij een basisfinanciering in 'Sels-stijl': een drietrapsraket met een uitgebreidere startfinanciering, garantie op onderzoekskrediet en een royaal "sabbaticalsysteem" als sluitstuk. De campagnebelofte zette Sels neer als de progressievere kandidaat.

Samen met vicerector Onderzoeksbeleid Reine Meylaerts kan de rector inderdaad bogen op een realisatie van die plannen. De verruiming van startkrediet is er effectief gekomen; een geldpot van 100.000 euro voor ieder nieuw ZAP-lid (Zelfstandig Academisch Personeel, vergelijkbaar met een 'professor', red.) dat niet over andere substantiële onderzoeksmiddelen beschikt. Daarvoor volstaat een benoeming van 50%, en niet langer een van 80%. De vereiste postdoctorale anciënniteit van zeven jaar valt volledig weg.

Daarnaast is ook het basiswerkingskrediet ingevoerd, waarmee de universiteit zich ertoe verbindt ieder ZAP-lid dat elders geen financiering vindt, een garantie van 5000 euro per jaar te geven. 'Dat is eigenlijk, samen met het sabbatbeleid en de veralgemening van de startfinanciering, een vorm van basisfinanciering', vindt Sels.

Een zichtbare verandering, die het personeel desondanks niet volledig overtuigt. Een survey van Veto bij 206 ZAP-en BAP-leden toont aan dat maar 21,35% van de academici de inspanningen voldoende acht. Maar liefst 54,49% vindt die inspanningen te weinig, een monsterscore voor een over het algemeen tevreden personeel, dat duidelijk al de keuze voor basisfinanciering heeft gemaakt. 'De uitbreiding is goed, maar het is belangrijker wat er allemaal niet is uitgevoerd', stelt professor moleculaire virologie Zeger Debyser. 'De belofte is alvast niet gerealiseerd.'

Dat de uitrol van een systeem van basisfinanciering een campagnebelofte was, vegen zowel Sels als Meylaerts resoluut van tafel. De intentie is volgens beiden steeds gebleven bij het startkrediet in combinatie met het werkingskrediet; die zijn er ook gekomen. Door de reeds bestaande cumulregels is een groter deel van de interne middelen overigens verder herverdeeld. De spreiding is volgens Meylaerts ook daadwerkelijk toegenomen: '60% van de middelen ging vroeger naar 30% van de ZAP'ers, nu naar 40%.'

De kritiek situeert zich vooral in de basiswerkingsfinanciering van 5000 euro: 'In bepaalde domeinen maakt dat weinig tot geen verschil', stelt Andreas De Block, professor in de wetenschapsfilosofie. Ook over het startkrediet is niet iedereen even enthousiast. Trui Steen, vicedecaan Onderzoek aan de faculteit Sociale Wetenschappen merkt gemengde gevoelens: 'Ik ken mensen die dat als stress ervaren. Met 100.000 euro kan je twee jaar een doctorandus aannemen, maar zij maken zich zorgen of zij wel geld vinden voor jaren drie en vier.'

De Block en Debyser behoren tot de DOOM, een adviesgroep die de uitrol van basisfinanciering aan de KU Leuven onderzoekt. Beiden storen zich eraan dat sommige vernieuwingen van de universiteit lijnrecht ingaan tegen de beloofde beweging naar basisfinanciering. De nieuwe financieringscategorie iBOF, 'een soort geïnstitutionaliseerd Mattheuseffect' dat excellent onderzoek op interuniversitair niveau wil stimuleren, is kop van jut. 'Toen ik dat las heb ik wel een nachtje of twee slaap gelaten', aldus De Block. 'Het is goed dat de Champions League er is, maar je moet ook in de Champions League kunnen geraken', poneert Debyser.

Voor alle duidelijkheid; niet iedereen aan de KU Leuven ervaart basisfinanciering als het beloofde land. Dat de ploeg van Sels het midden wist te houden tussen radicale veranderingen en een systeem dat al jaren excellent onderzoek voortbrengt, is een middenweg en kan sommigen wel degelijk charmeren: 'We moeten te grote Mattheuseffecten proberen te vermijden, maar bijvoorbeeld ook ontvankelijkheidsvoorwaarden controleren', verklaart Steen. 'Ik denk dus dat een aantal principes van basisfinanciering ook in de gewone financiering moet komen.'

Bovendien is een uitrol van basisfinanciering niet van vandaag op morgen te realiseren. 'Het houdt mogelijk bepaalde risico's in, en ik snap dat het beleid aan deze universiteit in de loop der jaren risicoavers is geworden', erkent ook De Block. Het herverdelingsvraagstuk zou intern ook pijnlijke discussies opleveren. 'Ga je bijvoorbeeld klinische onderzoekers die maar beperkte tijd kunnen besteden aan onderzoek ook in dat systeem meenemen? Als die dat niet krijgen zijn ze boos, krijgen ze dat wel, dan zijn anderen wellicht boos', valt bij een professor te horen.

Dat het rectoraat niet staat te springen voor te radicale veranderingen is bovendien gemeengoed: 'We proberen echt een balans te houden tussen alles toe timmeren en voldoende kansen geven', zegt vicerector Meylaerts. Rector Sels benadrukt dat de discussie rond basisfinanciering op dit moment veel verder staat dan in 2017, en dat hij met aandacht uitkijkt naar verdere voorstellen. Maar hij ziet dat wel ruimer: 'Een grondig debat over onderzoeksbeleid zie ik zeker als een van de grootste werven voor de toekomst van de KU Leuven.'

Werkdruk: oud zeer, met eindmeet nog niet in zicht

De Achilleshiel van het huidige rectoraat blijkt de werkdruk van academici te zijn. Uit de survey komt aan het licht dat 61,38% onvoldoende inspanningen ziet vanuit het centrale niveau om de werkdruk tegen te gaan. 'Enkel maar meer belasting voor ZAP-leden' of 'een bureaucratische overlast' beschrijven respondenten de overspoeling. Een schamele 17,99% is tevreden met het geleverde werk.

Sels schoof een 'verzekering van tijd' naar voren: een voorstel om sabbaticals te vergemakkelijken door middel van een puntensysteem. Na zeven jaar kan iedere onderzoeker zo een sabbatperiode van 6 maanden opnemen. Innovatief is ook de biosketch die voortaan in evaluatieprocedures gebruikt wordt. Daardoor wordt naast publicatie-output ook naar het parcours van de hele loopbaan en het leven naast het academische gekeken. Langs de andere kant lijkt de administratieve last wel verhoogd, onder meer door hogere eisen rond integriteit en het moeilijker werken tijdens de coronacrisis.

De vraag is of een bestuursploeg werkelijk kan wegen op een systemisch probleem als werkdruk. De werkdruk bij academici wordt vooral toegeschreven aan interne competitie en een hoge mate van onzekerheid. 'Ik kan mij niet herinneren dat werkdruk niet een belangrijk thema was bij een rectorverkiezing', aldus De Block. 'Ik heb de ploeg ook ervaren als een ploeg die erg benaderbaar was', getuigt Steen. 'Als ik bijvoorbeeld problemen rond covid doorgaf aan de vicerector, dan kreeg ik binnen de dag een antwoord en binnen de twee dagen een gesprek van een uur.'

Kwaliteit: KU Leuven blijft oogsten

'We doen het eigenlijk excellent in onderzoek', is de rector trots. Het blijft het paradepaardje van de KU Leuven: goed en innovatief onderzoek. Als klein Belgisch duimpje blijft de alma mater oogsten op de voor haar zo belangrijke internationale ranglijsten, met als exponent een zevende plaats op de Reuters-lijst van meest innovatieve universiteiten. 'Er is een zeer professionele ondersteuning van dienst onderzoekscoördinatie bij alle mogelijke onderzoeksinitiatieven, zelfs in fazen van prospectie', duidt Anke Gilleir, vicedecaan Onderzoek aan de faculteit Letteren.

Grootste nieuwigheid in deze bestuurstermijn was de titel van KU Leuven Kernfaciliteit, een erkenning voor onderzoeksinstellingen met een topinfrastructuur, waar ook buitenstaanders terecht kunnen. Op het vlak van wetenschapscommunicatie werd de oubollige Campuskrant in een nieuw jasje gestoken. Sonar focust als driejaarlijks magazine vooral op interviews, terwijl KU Leuven Stories het onderzoeksproces op een heldere manier aan de man wil brengen.

Met iBOF komt er ook een nieuwe financieringslijn voor excellent interuniversitair onderzoek. Verder deelde Meylaerts de financieringscategorie C2 – voor onderzoek dat inspeelt op reële maatschappelijke vragen – op in C2-E voor onderzoek met economische meerwaarde en C2-M met maatschappelijke meerwaarde. De KU Leuven bleef als vanouds in staat het grootste deel van de Vlaamse middelen naar haar interne onderzoeksfondsen te sluizen, al is de opmars van de kleinere universiteiten hier zichtbaar.

Veel academici zagen hun onderzoek wel in het water vallen door corona. Dat de labo's relatief snel terug konden openen, wordt breed geapprecieerd, net als de communicatie tijdens de crisis. 'Nu las ik in de krant dat er een gebrek aan empathie was. Maar eerlijk: als het gaat om het coronabeleid, hebben ze er toch wel alles aan gedaan om empathie te tonen', stelt Steen.

Interdisciplinariteit: opzet lijkt geslaagd

Een van de belangrijkste ambities van het rectoraat was om het interdisciplinair onderzoek te stimuleren: 'Interdisciplinariteit is heel belangrijk voor internationalisering en vernieuwing van het onderzoek', aldus Meylaerts. Het woord valt bijgevolg opgeteld 90 keer in de beleidsteksten van Sels en Meylaerts; het gros aan initiatieven in het domein is navenant.

ID-N is een nieuwe financieringscategorie voor interdisciplinair excellentieonderzoek. De pot van 5 miljoen euro is cumuleerbaar met andere financieringscategorieën. 'Uit die ID-N-categorie komen hele mooie, goedgequoteerde projecten', stelt Meylaerts tevreden.

De Block is voorlopig afwachtend: 'In het verleden zijn interdisciplinaire calls ingevoerd en weer afgevoerd omdat ze niet het beoogde resultaat bereikten.' Uit onderzoek merkt De Block dat zo'n interdisciplinaire calls zelden een meerwaarde hebben ten opzichte van al bestaande kanalen. 'Het is onduidelijk of dat hier anders is.'

In de nieuwe KU Leuven Instituten wordt interdisciplinair onderzoek met een maatschappelijke relevantie samengebracht. Zeven onderzoeksinstellingen dragen momenteel de titel. Trui Steen is vanuit de faculteit Sociale Wetenschappen betrokken bij enkele dossiers: 'Ik voelde meteen ook wel dat er gevolgen aan het idee waren. Je voelt echt wel die sterkte om samen aan calls mee te doen. Dat is voor ons toch een concrete verandering.'

Interdisciplinariteit weegt ook door in de aanwerving van personeel. De KU Leuven experimenteert sinds kort met interdisciplinaire doctoraten. Er kwamen ook gemeenschappelijke aanstellingen, waarbij ZAP-leden over verschillende departementen heen werkzaam zijn. Sluitstuk is het LIAS, het Leuven Institute for Advanced Studies dat in de schoot van Metaforum hoopt internationale experts samen te brengen voor interdisciplinaire samenwerking.

Doctorandi en postdocs: traag, maar gericht beleid

Het beleid rond doctorandi en postdocs werd vooral achter de schermen gevoerd. Grote pijnpunten daar zijn werkonzekerheid door tijdelijke contracten en een verhoogd risico - tot 30% - op burn-outs. 'Het zijn complexe problemen die vaak geen simpele oplossing hebben, maar om diepgaandere en net daarom niet-evidente ingrepen vragen', verklaart Tom Vandevelde, personeelsvertegenwoordiger voor AAP en BAP in de Academische Raad.

Voor doctorandi zette Meylaerts het beleid van opwaardering van haar voorganger Liliane Schoofs grotendeels verder. Het begeleidingsaanbod voor jonge onderzoekers werd verder uitgebouwd, met onder meer een specifieke opleiding (onderzoeks)ethiek.

Een promotorenopleiding voor ZAP-personeelsleden moet de kwaliteit van feedback verhogen. 'Dat is absoluut een goed initiatief dat zorgt voor extra sensibilisering rond goed promotorschap en voldoende loopbaanbegeleiding', stelt Vandevelde tevreden. Doctorandi wier onderzoek door covid in het water dreigde te vallen, konden tot slot aankloppen bij een meldpunt voor ondersteuning in de laatste fase van onderzoek.

Voor problemen elders werd geen (structurele) oplossing gevonden. Zo blijft de verhouding tussen het aantal tijdelijke contracten en het aantal vaste mandaten steeds verder uit elkaar lopen. Betere loopbaanbegeleiding moet academici op weg zetten naar de arbeidsmarkt, maar gaat voorbij aan het structurele probleem. Op het vlak van welzijn werd ingezet op een speciale beleidsmedewerker, opnieuw met de kanttekening dat de kern van het probleem structureel lijkt. 'Er is niets wezenlijks veranderd voor ABAP', stelt een respondent uit de survey somber.

Ethiek en integriteit: optimisme over nieuwe onderzoekscultuur

In de periode waarin het huidige rectoraat de scepter zwaait, zijn er enkele bekende gevallen van fraude geweest die een lelijke vlek achterlaten. Zo waren er de mediatieke zaken van Marc Hooghe en Catherine Verfaille, die beiden betrapt werden op het plegen van integriteitsfouten. De consequenties voor de onderzoekers zijn niet openbaar gemaakt, maar feit is dat zij beiden nog werkzaam zijn aan de universiteit. Vooral de zaak Hooghe zet kwaad bloed. 'Er zijn daar onvoldoende lessen getrokken', vindt een professor in de sociale wetenschappen.

Een vernieuwing inzake wetenschappelijke integriteit is dat alle meldingen die bij het CWI terechtkomen, tegenwoordig geanonimiseerd publiek toegankelijk zijn op de website van de KU Leuven. Hier kan men een korte samenvatting zien van de gevallen en wordt er getoond hoeveel gevallen van welke graad van ernst hebben plaatsgevonden. 'Je kan namelijk niet alleen reactief werken, maar best ook proactief', stelt Meylaerts.

Tijdens Sels' bestuursperiode werd ook werk gemaakt van de uitbouw van een Commissie Dual Use, Military Use & Misuse, dat onderzoek met implicaties voor de defensie-industrie evalueert. Andere stokpaardjes van het integriteitsbeleid zijn reeds vernoemd: de promotorenopleiding voor jong ZAP waarin een module zit over wetenschappelijke integriteit, en het terugkommoment in de opleiding van doctorandi waar integriteitskwesties besproken worden.

Hoewel ZAP-leden gewend zijn om in grote vrijheid te werken, wordt er niet geprotesteerd tegen deze verplichte opleiding. 'Die vrijheid geeft ook een grote verantwoordelijkheid. Om die goed in te kunnen vullen, is een opleiding als deze nodig', aldus Meylaerts. 'Ik voel wel als onderzoeker dat er een enorme verandering in procedures is ten opzichte van vijf jaar geleden', benoemt Steen de open attitude.

Een meer technische vooruitgang met betrekking tot integriteit is het aanschaffen van software die beeldplagiaat kan opsporen. De beta-versie wordt op dit moment getest, maar 'de eerste ervaringen zijn positief,' zegt lid van het CWI, Wouter Vandevelde. 'Hiermee gaan we verder.'

Al met al mogen we stellen dat het onderzoeksklimaat verbeterd is en dat de universiteit in de goede richting beweegt. Om dit zwart op wit te krijgen, is Steven de Peuter bezig met het afnemen van een enquête onder de verschillende faculteiten. Na enkele maanden de vragenlijst zo te perfectioneren dat er geen ambiguïteiten meer inzitten, begint hij later dit jaar met het afnemen van de vragenlijsten.

Conclusie: nieuw beleid op oude koers

De Grote Sprong Voorwaarts bleef uit, maar Sels haalde de afgelopen vier jaar duidelijk zijn trofeeën op onderzoeksbeleid binnen. 'Alles wat in het verkiezingsprogramma en het Strategisch Plan staat geschreven is gerealiseerd of staat in de steigers', stelt de rector trots. Dat het personeel al voor basisfinanciering lijkt te hebben gekozen, zal ongetwijfeld de debatten van de verkiezing betreden.