Belgische astronoom zorgt voor TRAPPIST in de ruimte

Hoewel de naam bij weinig mensen meteen een belletje doet rinkelen, heeft Gillon de Belgische astronomie op de internationale kaart gezet. In 2017 was hij te vinden op in de lijst van Time Magazine van de 100 meest invloedrijke personen op aarde. In 2021 ontving hij de prestigieuze Belgische Franqui-prijs.

Op de middelbare school wist je niet goed wat je wilde doen. Heb je advies voor studenten die ook nog zoekende zijn?
Michaël Gillon: 'Het is belangrijk om je tijd te nemen. Neem een pauze indien nodig. Misschien vind je inspiratie bij anderen. Kies vervolgens zorgvuldig. Het kan lastig zijn om je carrièrepad te wijzigen als je eenmaal een richting hebt gekozen. Gelukkig leven we wel in een land waar je op latere leeftijd nog een studie kan doen.'

Wanneer begon jouw fascinatie voor astronomie?
'Het begon met de film ET, in 1982. Dat was de eerste film die ik in de cinema keek met mijn ouders. Sindsdien heb ik een fascinatie met buitenaards leven.'

'Op de middelbare school vond ik de wetenschapsvakken te abstract en was hiervoor niet gemotiveerd. Ik was dus wel geïnteresseerd in buitenaards leven, maar was niet goed in wiskunde of fysica. Ik heb nooit in een amateur astronomieclub gezeten waardoor ik ook geen interesse had voor telescopen als kind. Het ging voor mij meer om buitenaards leven dan om de schoonheid van de sterren.'

Je bent op je zeventiende echter het leger in gegaan. Waardoor ben je weer terecht gekomen bij astronomie?
'Ik wilde graag biochemie studeren omdat er veel aan het gebeuren was in dat werkveld. Maar ik was niet zeker dat ik het aankon. Wel deed ik graag aan sport, en het leger is een goede plek om dat te doen.'

'Toen kreeg ik een ziekte aan mijn zenuwstelsel en kon ik twee jaar niet sporten. Ik begon meer en meer boeken te lezen over wetenschap, astronomie en astrobiologie. Het besluit dat ik naar de universiteit wilde kwam toen ik drieëntwintig was. Ik probeerde eerst één vak en ben voltijds gaan studeren op mijn vierentwintigste.'

Begon je meteen met astrobiologie?
'Eerst deed ik Biologie, en hier begon ik wiskunde en fysica toch leuk te vinden. Ik startte een jaar later ook met een bachelor in de Fysica. Dat ging heel goed. Hierop volgend deed ik een master in de biochemie en daarna een master in de astrofysica. Mijn doctoraat deed ik in de Astrofysica omdat er veel gebeurde in deze discipline: de eerste exoplaneet (een planeet buiten ons zonnestelsel, red.) werd ontdekt in 1995. Het veld bewoog duidelijk naar het zoeken van leven op andere planeten en dus engageerde ik me.'

Waar ging je doctoraat over?
'Ik werkte mee aan de CoRoT-missie, een ruimtemissie waaraan de European Space Agency (ESA) meedeed om de rotatie van sterren te onderzoeken, maar ook zocht naar exoplaneten. Dat was de eerste missie ooit die gebruikmaakte van de transit method (een methode om planeten te spotten door de daling van de helderheid die een planeet veroorzaakt als deze voor een ster beweegt, red.). Maar ook een deel ervan was toegewijd aan het zoeken van exoplaneten. Ik deed mijn doctoraat in Luik.'

'Toen kreeg ik de kans om naar Genève gaan waar Michel Mayor en Didier Queloz (twee Zwitserse astronomen, red.) de transit method verder wilden ontwikkelen. Zij namen mij aan als postdoctoraal onderzoeker.'

Hoe ben je van astronomie overgegaan naar telescopen?
'Ik ben een grote fan van telescopen. Ik houd wel van kijken naar de sterrenhemel, maar een ster is voor mij een mogelijkheid om planeten te zoeken.'

'Het is super cool om te spelen met telescopen. Om ze te finetunen totdat je de precisie hebt die je wilt. Om dan na al dat werk planeten te vinden, dat is echt vet.'

Je hebt de telescoop TRAPPIST ontworpen en gebouwd. Wat was het doel van deze telescoop?
'TRAPPIST heeft twee doelen: mijn doel was om bij te dragen aan het vinden en bestuderen van planeten. De andere 50 procent van de tijd besteedden we aan kometen.'

Hoe ontwerp je een telescoop?
'Toen ik in Genève was gebruikte ik een amateurtelescoop om als hobby naar planeten te kijken. Ik zocht naar planeten die rond kleine sterren draaien. En met die kleine amateurtelscoop van 60 centimeter vonden we een planeet die significant kleiner is dan Jupiter.'

'Toen kwam ik collega's tegen die een robotische telescoop gebruikten. Ik was gefascineerd door hoe zij observaties konden starten vanaf de laptop in het comfort van hun warme huis. Terug in Luik wilde ik ook een dergelijke telescoop voor mijn onderzoeksteam hebben. Ik ontwierp TRAPPIST. Toen heb ik samen met collega Emmanuel Jehin de TRAPPIST-telescoop gebouwd in Luik.'

'Mijn collega's uit Genève hadden nog een gebouw in Chili dat ze niet meer gebruikten. Die hebben wij gekregen. We hebben geld gevraagd bij de FNRS (de Franstalige tegenhanger van het Fonds Wetenschappelijk Onderzoek, red.).'

Wat kostte het ontwerpen en bouwen van TRAPPIST?
'In totaal kostte het hele project 300.000 euro. Dat is inclusief de koepel, de renovatie van het gebouw, de camera, et cetera. De telescoop zelf kostte ongeveer 90.000 euro.'

Jullie ontdekten een sterrenstelsel met zeven planeten dat je TRAPPIST-1 noemde. Zitten daar ook planeten tussen waar leven zou kunnen bestaan?
'Drie of vier planeten in TRAPPIST-1 zijn bewoonbaar. Al het leven op aarde is afhankelijk van vloeibaar water. Een planeet kan alleen maar vloeibaar water hebben als deze op de juiste afstand van de ster staat.

'De grote vraag is of deze planeten ook een atmosfeer hebben. De planeet moet de juiste atmosferische condities hebben - juiste druk en broeikaseffecten - om vloeibaar water te kunnen hebben. Dat gaat de James Webb-telescoop (een telescoop van NASA die in december zal opstijgen, red.) onderzoeken.'

'Over enkele jaren kunnen we dan ook de compositie van de atmosfeer onderzoeken. Levende wezens wijzigen de atmosfeer zoals inerte materie dat niet kan. Aan de hand van de compositie van de atmosfeer kunnen we dan bepalen of er leven is op die planeten.'

Je bouwde ook een andere telescoop genaamd SPECULOOS. Wat is het verschil met de TRAPPIST-telescoop?
'Het doel van TRAPPIST is planeten bevestigen die al gevonden zijn door de transit method. Maar al vroeg had ik het idee om me te focussen op kleinere sterren, ultra koele dwergsterren die tien keer kleiner zijn dan de zon.'

'Met de huidige technologie kunnen we bij deze planeten de compositie nog beter bestuderen. We wilden een grotere telescoop ontwerpen en bouwen. Dat is SPECULOOS.'

'Om daarvoor aan geld te komen, wilden we aan de sponsoren tonen dat we precieze observaties konden doen met TRAPPIST en zo aardachtige planeten zouden kunnen ontdekken. Dat bleek beter te werken dan we hadden verwacht. We demonstreerden niet alleen dat we die planeten zouden kunnen vinden maar we vonden die zeven planeten rond TRAPPIST-1.'

Wat kunnen we als mensheid met de informatie dat er bewoonbare planeten zijn?
'We weten hierdoor dat er sterrenstelsels zijn die verschillen van de onze. En door de ontdekking van exoplaneten kunnen we aan statistiek doen. Er zijn 30 tot 40 miljard bewoonbare planeten in de Melkweg. Dat heeft onze visie op de kosmos veranderd.'

Ben je er zeker van dat er leven is in het universum?
'Ik denk dat dat zeer waarschijnlijk is. Leven op aarde is snel ontwikkeld nadat de aarde koel genoeg was voor vloeibaar water. Echter de ontwikkeling naar intelligent leven, daarbij kan het zijn dat de kansen een stuk kleiner zijn. Helaas weten we niet wat de factor is achter deze mogelijkheden en kunnen we dat dus niet berekenen.'

Wat zou je ervan vinden als we alleen zouden zijn in het universum?
'Een beetje frustrerend. Er is zoveel ruimte, waarom zouden we alleen zijn? Het feit dat we geen 'grote broer' zouden hebben om mee te spreken over het universum en om van te leren, dat zou ik echt jammer vinden. En ja, het is inderdaad een beetje beangstigend om alleen te zijn in zo'n extreem grote ruimte. Alsof we verloren zijn in de leegte.'

Als er intelligent leven zou zijn, waarom zijn zij niet naar ons toe gekomen dan?
'Daar hebben we geen antwoord op. Soms denkt men dat als er een beschaving in het universum is die verder gevorderd is dan de onze, dat zij helemaal geen contact willen met primitieve beschavingen als de onze.'

'Er is ook een andere, veel engere theorie, waarin wetenschappers stellen dat het universum gezien kan worden als een heel groot ecosysteem met roofdieren en prooien. Als de andere beschaving zo ver gevorderd is als wij ten opzichte van andere dieren, dan is het misschien maar beter dat we geen contact met buitenaardse beschavingen hebben, want zij zouden ons nooit toestaan om verder te ontwikkelen en op te klimmen in de voedselketen.'

Als je een toverstok had en naar welke plek in het universum dan ook zou kunnen gaan, waar zou je dan heen gaan?
'Aangezien ik TRAPPIST-1 ontdekt heb, zou ik daarheen gaan. Het moet waanzinnig mooi zijn. De zon staat groot in de hemel, maar toch zwakker qua licht dan de onze. Alles zou ook roodachtig zijn omdat de zon vooral infrarood uitstraalt. We zouden de planten ook redelijk dichtbij zien.'

'Er zijn waarschijnlijk mooiere plekken in het universum, maar deze heeft een speciale betekenis voor mij.'