'Als een expert pas communiceert wanneer iets misloopt, is het hopeloos te laat'

Tussen het interview door geeft Martijn Peters ons een rondleiding in het gebouw van DPG Media. 'Die wetenschappelijke journals zijn een belachelijk maffiasysteem', ventileert hij. Een uiting dat het bekomen van wetenschappelijke informatie, zelfs als wetenschapper, toch niet altijd zo simpel is als gehoopt.

Waarom was de functie van wetenschapscommunicator nodig?
Martijn Peters: 'Wetenschapsnieuws wint aan belang, dat was al zichtbaar bij de discussies over het klimaat de voorbije jaren. Door de uitbraak van de coronapandemie in 2020 belandde die tendens in een stroomversnelling. Dat zien we ook duidelijk op onze media outlets: wetenschappelijk nieuws wordt veel gelezen.'

De journalistiek beroept zich steeds vaker op experts. Is fake news de reden daarvoor?
'Nepnieuws is natuurlijk van alle tijden, maar de verspreiding ervan is simpeler geworden, omdat het internet toegankelijk is voor iedereen. Alles is er als het ware terug te vinden. Bovendien zorgen "echokamers" op sociale media dat bepaalde info prominenter op de voorgrond verschijnt. Dat leidt ertoe dat mensen in zulke kamers terechtkomen en er soms in blijven zitten.'

'Vaak begint het onschuldig, door op emoties in te spelen en twijfel te zaaien omtrent bepaalde onderwerpen. Gaandeweg rol je zo verder naar beneden, waardoor de visies en theorieën een steeds extremer karakter krijgen. Het kan zo ver gaan dat je gaat geloven dat de aarde plat is. Mensen zien iets en nemen het gemakkelijk aan. Er wordt te weinig gelet op de juistheid van de informatie.'

'Jongeren zijn zodanig opgegroeid in hun virtuele wereld, dat ze moeilijker het onderscheid tussen echt nieuws en fake news kunnen maken. Ze weten niet meer wie ze moeten vertrouwen. Dat is een vicieuze cirkel.'

Er is inderdaad veel informatie beschikbaar. Hoe kunnen jongeren zich daarin wegwijs maken?
'Er zijn veel bronnen die op het eerste gezicht betrouwbaar ogen, maar die inhoudelijk niet blijken te kloppen. De makkelijkste manier om betrouwbare bronnen te zoeken, is via Google Scholar. Ook PubMed, NCBI en online bibliotheken waar je wetenschappelijke artikelen kan raadplegen, kunnen van pas komen. Via je studentenaccount kan je ook gratis aan die bronnen geraken. Daarnaast kunnen jongeren te rade gaan bij experts.'

De stap tussen het bekijken van korte TikTok-video's en wetenschappelijke artikelen opzoeken is wel groot.
'Dat is inderdaad een probleem. Daarom vind ik het cruciaal om wetenschap te promoten via sociale media. Op die manier bouw je ook een vertrouwensband op.'

'Ik merk dat het maken van wetenschappelijke video's op Tik Tok goed aanslaat bij jongeren, maar af en toe botst het alsnog. Voornamelijk bij religieuze onderwerpen kan de wetenschappelijke context gevoeliger liggen. Maar als je dan respectvol met elkaar communiceert, komt het doorgaans wel in orde.'

'Zelf deel ik het wetenschappelijk standpunt mee over een onderwerp . Daaruit kan het publiek zijn eigen conclusies trekken. Ik trek de lijn als iemand mij rechtstreeks foutief tegenspreekt vanuit een niet-wetenschappelijke hoek.'

'Wil je je meer verdiepen in een onderwerp, dan is het natuurlijk aangewezen om rechtstreeks naar de wetenschappelijke bronnen te grijpen. Daarbij stoten velen helaas op de betaalmuren waarachter die artikelen zich schuil houden. Om die te omzeilen, kan je gebruik maken van Sci-Hub. Die wetenschappelijke journals zijn eigenlijk een belachelijk maffiasysteem.'

Er zit een open source argument aan te komen.
'Wetenschappelijke informatie zou in mijn ogen vrij beschikbaar moeten zijn. Oké, er bestaan uiteraard wel open access journals, maar veel informatie zit ook verborgen achter onbetaalbare paywalls waar zelfs een wetenschapper niet altijd aan geraakt. Daardoor moeten mensen een beroep doen op experten of moeten ze online artikelen raadplegen die niet noodzakelijk correct zijn.'

Is het dan realistisch om de afstand tussen wetenschap en het brede publiek te overbuggen?
'Volgens mij spelen wetenschapscommunicatoren daarin een cruciale rol: het doen en laten van de wetenschap op een bevattelijke en entertainende manier brengen. Verwondering voor de wetenschap creëren, en zo de mensen er warmer voor maken: zo kan die afstand overbrugd worden. Al wordt daar vanuit wetenschappelijk hoek soms nog met opgetrokken neus naar gekeken.'

'Er zijn drie categorieën personen die wetenschap kunnen overbrengen. Ten eerste heb je de wetenschappers zelf, die hun onderzoek in een begrijpelijke taal kunnen uitleggen aan collega's of omstanders die hen ernaar vragen.'

'Vervolgens zijn er experten, die bijvoorbeeld in het nieuws verschijnen om concepten uit te leggen aan een breed publiek. Zij zijn nog steeds wetenschappers, maar hebben een expertise ontwikkeld in de wetenschapscommunicatie. Ze verliezen de voeling voor hun eigen vak niet.'

'Als laatste komen de wetenschapscommunicatoren aan bod. Zij zijn gespecialiseerd in het communiceren. Om het brede gamma van wetenschap op een entertainende en vatbare manier over te brengen. Hun doel is mensen te verwonderen, iets bij te brengen en te inspireren. Zij ontsteken het vlammetje voor de wetenschap bij het publiek.'

'Uiteraard bestaan er grijze zones, maar ik geloof wel dat de derde heel belangrijk is voor het slaan van die brug. Dat terwijl de tweede categorie meer instaat voor de betrouwbaarheid die ze uitstraalt. Op een bepaald moment zullen experten ook een band opbouwen met hun publiek. Die is zeer belangrijk: als je pas begint te communiceren wanneer er iets misloopt, is het hopeloos te laat. Mensen moeten je al eerder kennen en vertrouwen.'

De eerste categorie die u opsomt zijn wetenschappers zelf. Is de ivoren toren van wetenschappers aan het afbrokkelen dan?
'In zekere zin wel, maar toch niet volledig. Ik bedoel daarmee dat het grootste deel van de wetenschappers en de wetenschap in die toren zullen blijven zitten. De Vlaming heeft bijvoorbeeld geen flauw idee waar wetenschappers zich mee bezig houden. Zelfs instituten zelf hebben niet altijd een volledig en scherp beeld op wat hun wetenschappers uitvoeren. Er zijn zoveel niches dat het moeilijk wordt om ze allemaal bij te houden.'

'We moeten er ook niet belachelijk over doen: in elk beroep heb je dat fenomeen wel. Het is dus niet verwonderlijk dat kennis die vergaard en gemaakt wordt, binnen vakniches blijft. De perceptie dat de wetenschapper in de ivoren toren zich beter voelt dan de anderen, is echter onterecht.'

'Ikzelf als wetenschapper, vind het heel raar als je een meerderwaardigheidsgevoel aanmeet bij jezelf, omdat je bij het vergaren van kennis beseft hoe weinig wij eigenlijk weten. Het doet je klein voelen ten opzichte van de wereld en het universum. Waarom zou je je dan beter of intelligenter moeten voelen dan de ander? Als die ivoren toren er al was bij mij, dan ben ik heel snel met de trap naar beneden gegaan. (lacht)'

'Ik kom ook vaak in contact met andere wetenschappers. De meesten zijn helemaal niet geïsoleerd, maar juist heel open. Ze leven soms wel binnen hun eigen domein, maar dat is omdat ze gepassioneerd zijn en dag in dag uit bezig zijn met hun vak. Indien ze stroef communiceren, komt het vooral door de omvang van kennis van een bepaalde niche.

Probeer maar eens kwantummechanica uit te leggen zonder achtergrondkennis, hoewel dat zelfs met die kennis nog steeds een lastige taak blijft. Over sommige zaken kan men gewoon heel moeilijk communiceren. Niet door onwil, maar omdat het voor hen onbegonnen werk is.'

En het is dan aan de wetenschapscommunicator om toch een poging te wagen?
'Ja.'

Welke rol speelt sociale media daarin?
'Ik streef ernaar om via sociale media de jeugd een handvat te geven om doorheen de wonderlijke wereld van de wetenschap te kunnen navigeren. Verder probeer ik duidelijk te maken dat de kennis die ik meedeel geen parate kennis is. Ik doe immers mijn eigen onderzoek, op een wetenschappelijke manier. Ik bekijk wetenschappelijke bronnen en pluis uit hoe bepaalde concepten in elkaar zitten.'

'Ik probeer duidelijk te maken dat je van nul af aan moet beginnen en gaandeweg de kennis kan uitbreiden. Om wetenschapper te zijn moet je niet super slim zijn, maar je moet de wetenschap graag willen bedrijven. Wetenschappers zijn niet per se intelligenter dan mensen uit andere vakgebieden.'

'Ik wil de verwondering aanwakkeren bij de jeugd en hen inspireren. De mensen die zichzelf niet "geschikt" genoeg inschatten om een wetenschappelijke studie aan te vatten, wil ik toch motiveren zodat ze een kans krijgen om hun passies na te jagen. Speelse contacten met de wetenschap hebben we niet zo veel in Vlaanderen. Daarom vind ik het belangrijk om mijn schouders eronder te zetten.'

Welke tip geeft u de jongeren mee die wel een interesse hebben voor de wetenschap, maar aan zichzelf twijfelen?
'Believe and it will manifest itself. Dat geldt eigenlijk voor alles wat je doet: geloof in jezelf, want je komt er wel (lacht).'

U maakt vaak TikTok-filmpjes waarbij u 'blijft er vanaf' roept naar uw kijkers. Hebt u daar uw eigen 'catchphrase' van gemaakt?
'Eigenlijk hebben mijn kijkers daar zo'n beetje een catchphrase van gemaakt: het is organisch ontstaan. Ik maakte eens een duet (reactievideo op een andere video op TikTok, red.) over een blauwe zeedraak, een klein beestje dat voor de mens gevaarlijk is.'

'Ik had maar een beperkt aantal seconden om mijn publiek te waarschuwen waarom ze best van dat diertje afblijven, waardoor ik beter voor zo'n uitroep kon kiezen dan een heel lange uitleg te formuleren. Uiteindelijk is dat filmpje viraal gegaan op TikTok: zo gaan die dingen nu eenmaal. Sindsdien zijn mensen dat zinnetje blijven herhalen in de comments en ik ben er maar in mee gegaan.'

Zo blijft de boodschap ook beter hangen.
'Inderdaad, daar draait het om. Soms wijzen mensen me er zelf op als ik over iets dergelijks praat: dat we er vanaf moeten blijven. Je ziet dat het zinnetje is blijven hangen in het achterhoofd.'

Enige tijd geleden kwam een professor aan de UGent in opspraak, omdat hij bij een 'talkshow' van een Amerikaanse complotdenker te gast was. Daar deelde hij een verhaal mee, terwijl hij wist dat hij de waarheid naar zijn hand aan het zetten was.
'Zoiets is onethisch. In elke beroepsweg zitten mensen die wat losser omspringen met de moraliteit en bepaalde standpunten hebben. Bovendien is de wetenschap zelf wel objectief en neutraal, maar haar bedrijvers niet.'

'Wetenschappers zijn ook maar mensen van vlees en bloed, die visies en overtuigingen koesteren. Soms gebruiken ze dan de wetenschap om hun eigen persoonlijke inzichten te verkondigen. Het is goed mogelijk dat een heleboel wetenschappers geloven in complottheorieën en er sterke politieke standpunten op na houden. Ze gebruiken dan hun imago als expert om hun eigen meningen kracht bij te zetten. Dat is not done en ik denk ook dat het grootste deel van de wetenschappelijke gemeenschap zulke fouten erkent.'

'Als wetenschapscommunicator probeer ik objectieve, bewezen feiten aan een breed publiek te presenteren, zonder mijn eigen standpunten op te dringen, ongeacht de context. Ik breng de feiten, maar ga ze niet verdraaien. Als dat toch ergens gebeurt, dan kom ik wel achter je aanlopen en zet ik de fouten recht.'

'Mensen maken nu eenmaal fouten. Dat is ook zo in de wetenschap. Achteraf gezien heeft de professor in kwestie opgebiecht dat hij fout zat. De wetenschappelijke gemeenschap is dus niet perfect. Ook wetenschappers hebben het aan de stok met elkaar. We hebben allemaal emoties, achtergronden en levens die we leiden. Die weerspiegelen zich vaak in ons doen en laten.'