700 jaar aan historische vergelijkingen tussen pest en corona

Zeven eeuwen geleden, toen de pest uitbrak in China, kwam ze bij ons op bezoek via de zijderoute. Toevallig of niet, dat is exact dezelfde route als de huidige pandemie. Indertijd brachten schepen via de Zwarte Zee de pest op Europees vasteland. Via paard en kar door de Italiaanse weiden kwam ze Vlaanderen binnen. Is dat toeval?

Bob van Hee, gespecialiseerd in geschiedenis van de geneeskunde aan de Universiteit Antwerpen, legt uit: 'China is voor veel pandemieën een broednest. Hiervoor zijn er verschillende hypotheses, die allemaal herleid worden tot hetzelfde: het contact met dieren.'

In China zijn er voedingsrituelen die nergens anders ter wereld gedeeld worden. Door het eten van vleermuizen, marmotten of rauwe vissen worden virussen en bacteriën mogelijks doorgegeven. Terwijl we tegenwoordig een overdaad aan onderzoek hebben, was de medische kennis in de middeleeuwen onbestaande.

Zwarte dood

Paul Trio, hoogleraar in middeleeuwse geschiedenis aan de KU Leuven, geeft uitleg bij het middeleeuwse wereldbeeld: 'In de middeleeuwen had je noch doeltreffende vormen van behandeling, noch preventie. Toch begreep de tijdgenoot snel dat men afstand moest bewaren.'

Zo geeft Trio het voorbeeld van de pesthuizen vanaf de 15de eeuw, waar mensen in quarantaine geplaatst werden. Zelfs de middeleeuwers gebruikten mondmaskers, maar dan niet ter bescherming tegen de pest. Wél om de slechte geur te verwijderen. 'In deze mondmaskers plaatste men welriekende geuren om de stank van de zwarte dood op afstand te houden.'

Verder zijn zondebokken in elk tijdperk een menselijk gegeven. 'Al voor de pest uitbrak, was jodenhaat sterk aanwezig. Doordat men niet wist hoe de ziekte overgedragen werd, demoniseerden de tijdgenoten deze reeds gemarginaliseerde groep. Dit is een terugkerend fenomeen. Zo staan wij vandaag nog steeds negatiever ten opzichte van immigranten en buitenlanders.'

Biopolitiek

Al in de 20ste eeuw werden analyses van pandemieën gemaakt. Door middel van historische vergelijkingen synthetiseerde de franse filosoof Michel Foucault drie soorten epidemieën. Tim Christiaens, doctoraatsstudent gespecialiseerd in Foucault aan de KU Leuven, verheldert de notie biopolitiek: 'In de 17de eeuw kwam met de opkomst van wetenschappen, zoals statistiek, het besef dat de politiek zich moet bezighouden met de bevolking. Overheden zoeken regulariteiten in sterftecijfers, geboortecijfers, economische output, enzovoort, waarna ze hierop anticiperen. Op dezelfde manier interfereert de politiek zich nu met ons privéleven.'

Voor Foucault waren er drie manieren om de circulatie van pandemieën te onderdrukken. Zo heb je een ziekte als de mazelen, waar de overheid niet ieder individu kan controleren. Op niveau van de bevolking zal de overheid ingrijpen door vaccinatie.

Vervolgens heb je een ziekte als lepra, waar je alle geïnfecteerden verzamelt en wegstuurt. Zonder nog mensen te controleren zonder je hen af. Denk maar aan pater Damiaan op het eiland Molokai.

Tot slot koos Foucault als laatste onderscheid de pest, een ziekte waar men op individueel niveau zowel mensen voor moet opsluiten als controleren.

Nepvrijheid

Net zoals vandaag mensen in quarantaine geplaatst worden, werd de peststad in lockdown geplaatst. Christiaens verhaalt het begin van Foucaults boek Surveiller et punir: 'De middeleeuwse peststad werd opgedeeld in districten, wijken en straten. Binnen de stadshiërarchie werden verantwoordelijken aangesteld. Elk huis werd gecontroleerd. De mensen verschenen voor hun raam om te bewijzen dat ze gezond waren.'

Hoewel wij vandaag nog opgesloten blijven, is de controle inmiddels geautomatiseerd. In plaats van dat één persoon alle mensen afzonderlijk controleert, volgen trackingapps onze voetsporen. 'We hoeven niet thuis te blijven. We mogen op straat wandelen en tegelijkertijd worden we toch aan toezicht onderworpen', werpt Christiaens ons voor.

De Dood relativeert

Zowel professor Trio als Van Hee nemen het adjectief torenhoog in de mond, als het gaat over het dodenaantal door de Pest. Beide historici spreken over een mortaliteit van 50 tot 75% tijdens de grote pestuitbraak midden 14de eeuw. Van Hee plaatst de mortaliteitscijfers in verhouding. 'De mortaliteitskans bij het coronavirus wordt geschat op 3 à 5%. In vergelijking met de griep is dit hoog, maar in vergelijking met de pest extreem laag.'

Bij biopolitiek maken overheden waardegeladen keuzes, volgens Foucault. Men weegt de waarde van verschillende levens tegen elkaar af. Welke risico's zijn aanvaardbaar en welke niet? Christiaens geeft voorbeelden: 'Zolang de situatie controleerbaar is, vinden we een aantal patiënten, of zelfs doden, niet erg. Hoewel je daarentegen veel risico's hebt in het verkeer, twijfelt de overheid niet om het verkeer plat te leggen.'

Christiaens gaat verder: 'Een lockdown uitroepen brengt risico's mee voor de thuisblijvers. Denk maar aan het psychisch welzijn van mensen. De levens in de ziekenhuizen worden daarentegen heel hard gewaardeerd.'

'Een andere samenstelling van een expertenpanel had andere keuzes met zich meegebracht, denkt Christiaens. 'Virologen hebben door hun specifieke insteek minder oog voor psychologische schade. Daarom is het belangrijk dat het crisisbeleid waarden uitdraagt, vanuit verschillende gezichtspunten, en een democratisch draagvlak heeft.'

Kortom: andere experten, andere risico's, andere keuzes. Maar andere tijden brengen niet noodzakelijk andere oplossingen. Na 700 jaar zitten we terug in ons kot.