Leuven worstelt zich door WOII

Op 14 mei 1940 bereiken de Duitse troepen de Leuvense poorten. Enkele dagen later triomferen de bezetters en komt de stad onder Duits bewind. De universiteit blijft al bij al overeind, maar ziet haar bibliotheek in de nacht van 16 op 17 mei in vlammen opgaan.

"Op dat onzekere moment van de uittocht van de Britten en de intocht van de Duitsers, staat de bibliotheek in lichterlaaie," vertelt Mark Derez van het Leuvense Universiteitsarchief. "Wat er precies gebeurd is, zal nooit helemaal duidelijk worden. De stad is op dat moment geëvacueerd waardoor er geen getuigen zijn." Om de brand hult zich dus een waas van mysterie.

"De Duitsers wijzen echter meteen de Britten als schuldigen aan. Het moet en zal een Britse oorlogsmisdaad worden," gaat Derez verder. "De Leuvense universiteit houdt echter, onder andere bij monde van secretaris-generaal Leo van der Essen, steeds vol dat het om een Duitse misdaad gaat."

In totaal gaan zo’n 900.000 boeken verloren. Slechts 15.000 boeken worden gered. "Bij de heropbouw van de collectie kan de universiteit rekenen op een internationale solidariteit," vertelt Jo Tollebeek, professor geschiedenis aan de KU Leuven. "Zo geven buitenlandse universiteitsbibliotheken collecties en zijn er schenkingen van allerlei kerkelijke instellingen."

Toch zijn het ook de landelijke initiatieven die een cruciale rol spelen bij het herstellen van de collectie, nuanceert Derez: "Zo gaan zelfs de studenten al tijdens de oorlog met de handkar rond om boeken te verzamelen."

De internationale repercussie van de brand is volgens Derez in 1940 namelijk kleiner dan tijdens de Eerste Wereldoorlog, toen de universiteitsbibliotheek voor een eerste keer afbrandde. "In 1914 wordt er in de Britse pers over de Leuvense brand gesproken als een ware Holocaust. In 1940 waren echter ook in Duitsland en Engeland al tientallen bibliotheken afgebrand. Het verlies van 900.000 boeken is dan bij manier van spreken peanuts."

BRUSSELSE STUDENTEN

Ondanks het verlies van de universiteitsbibliotheek aan het begin van de oorlog, blijft de KU Leuven in eerste instantie relatief goed functioneren. De Université Libre de Bruxelles sluit echter al in 1941 haar deuren. Leuven besluit daarop de Brusselse studenten op te vangen.

"Dat getuigt van een opmerkelijke openheid van de universiteit," vertelt Tollebeek. "In het reglement staat namelijk dat studenten van de KU Leuven katholiek moeten zijn. Die bepaling wordt echter tijdelijk opgeschort, zodat ook vrijzinnige Brusselse studenten naar Leuven kunnen komen. De universiteit zet haar identiteit zo als het ware even tussen haakjes."

"Die openheid hing samen met een vaderlandsliefde," vertelt historicus Louis Vos. "Iets waar wij ons vandaag de dag maar weinig bij kunnen voorstellen." Bij de ingang van de Leuvense Universiteitshallen hangt nog steeds een stenen dankwoord van de Brusselse studenten.

GEVANGEN RECTOR

Doorheen de bezetting proberen Duitse machthebbers op verschillende manieren hun greep op de Leuvense universiteit te vergroten. Daar zullen ze nooit echt in slagen en dat is vooral te danken aan toenmalig rector Honoré Van Waeyenbergh.

Een eerste kantelmoment is 26 september 1940. De Duitsers eisen in een brief medezeggenschap in het universitair bestuur. De rector weigert en dreigt met een tussenkomst van de Heilige Stoel. Zo slaagt hij erin de Duitse inmenging een eerste keer te verhinderen.

Wanneer de Duitsers het in 1943 steeds moeilijker krijgen op economisch vlak, eisen ze werkkrachten uit de bezette landen op. "De Duitsers willen ook de Leuvense eerstejaarsstudenten laten werken in Duitse fabrieken," legt Tollebeek uit. Daarvoor hebben ze de inschrijvingslijsten van de universiteit nodig, maar ook daar stuit de bezetter op een njet van Van Waeyenbergh.

"De rector laat de inschrijvingslijsten inmetselen op een verborgen plaats in de kelders van de universiteitshallen," vertelt Kjell Corens van het Universiteitsarchief. Dat is voor de bezetter een stap te ver, waarop Van Waeyenbergh uit zijn ambt wordt ontzet. De Duitse rechters veroordelen hem tot een gevangenisstraf van achttien maanden.

Tijdens zijn afwezigheid neemt vicerector Leo Suenens ad interim de taken van de rector over. In de praktijk bleef het bestuur van de KU Leuven echter grotendeels in handen van Van Waeyenbergh, die in continu contact stond met Suenens. "De rector kreeg via pakketten van het Rode Kruis brieven over de dagelijkse gang van zaken aan de universiteit binnen," vertelt Corens.

VRIJE VOETEN

Met behulp van internationale druk is de rector echter al snel weer op vrije voeten. "In de Eerste Wereldoorlog werden de Duitsers voorgesteld als een barbaars volk en dat willen ze geen tweede keer," legt Tollebeek uit. "Er is een soort imagoschennis mogelijk als ze niet toegeven."

Van Waeyenbergh mag de gevangenis in Sint-Gillis verlaten en wordt onder huisarrest geplaatst. Eerst in Asse, vervolgens in Tervuren. Wanneer Leuven op het einde van de oorlog opnieuw wordt gebombardeerd, trekt de rector incognito naar Leuven om de schade te fotograferen. "Niemand zal dat eigenlijk ooit weten tot na de oorlog. Na het maken van de foto’s keert hij gewoon terug naar Tervuren," verklaart Corens. "Van Waeyenbergh zal er wel een heldenstatus aan overhouden."

Op 4 september 1944 wordt Leuven uiteindelijk bevrijd door de geallieerde troepen. "Ook rector Van Waeyenbergh keert na de oorlog terug naar Leuven en meet de schade op," vertelt Louis Vos. "Al bij al heeft de universiteit goed haar plan getrokken, gezien de moeilijke omstandigheden." Toch betaalde ook de KU Leuven een tol: ongeveer 300 studenten, professoren en personeelsleden laten tijdens de oorlog het leven.