Diversiteitsplatform pleit voor 'safe space' aan de universiteit

Nee, dit komt niet van een studentenvereniging aan Harvard of University College London. De KU Leuven Feminist Society heeft op Facebook een feministische discussiegroep die gericht is op studenten en personeel van de alma mater. Iedereen is welkom, maar er gelden een aantal richtlijnen over hoe deze discussie verlopen moet. Wie zich niet houdt aan de ‘safe space’ riskeert dat zijn reacties verwijderd worden, of wordt zelf uit de groep gezet.

Maar wat is een safe space dan? Het woord lijkt evenveel betekenissen te omvatten als er voor- en tegenstanders van het concept zijn. Deze begripsonduidelijkheid leidt dan weer tot een gepolariseerd debat over een fenomeen dat steeds meer aan belang wint.

Trauma

Het begrip is gegroeid uit de psychotherapie, waarbij personen met een trauma-ervaring nood hebben aan een veilige plek zonder extra impulsen die mentaal leed veroorzaken. De redenering is dat minderheden als groep structureel getraumatiseerd zijn en daardoor ook nood hebben aan een veilige plek om met dit trauma te kunnen omgaan.

Soms gaat het om een virtuele plek die voorrang geeft aan stemmen van zij die in de samenleving doorgaans worden gemarginaliseerd. Dat gaat van vrouwen over people of colour tot LGBT’s – en vooral de intersectie tussen al deze identitaire kenmerken. Wie zelf onderdrukking als dagelijkse realiteit ervaart, heeft volledig recht van spreken. Geprivilegieerden moeten oppassen voor bedreigend taalgebruik en zich excuseren wanneer ze anderen kwetsen.

De term beoogt anderzijds ook een fysieke ruimte waar specifieke minderheden elkaar kunnen ontmoeten en de dagelijkse wereld van stigmatisering kunnen ontvluchten. Safe space baant haar weg nu echter ook naar de universiteit. Zo wordt de veilige haven niet enkel een plek waar men zich kan terugtrekken, ze moet ook de realiteit worden in de aula’s en lectuur.

Uitheems

Het is niet toevallig dat KU Leuven Feminist Society een groot aandeel internationale studenten kent. Vooral in de Angelsaksische academische wereld maakt safe space een opmars. Dat gaat niet zonder slag of stoot: in het Verenigd Koninkrijk werd dit voorjaar zelfs een parlementaire commissie ingezet om na te gaan of de safe space policies aan universiteiten geen inbreuk maken op de mensenrechten. Echte censuur is er vooralsnog niet, maar de commissie concludeerde wel dat er institutionele factoren zijn die de vrijheid van meningsuiting in verregaande mate beperken.

Hannah Maes studeert politieke theorie in Londen en geeft aan dat de problematiek leeft. ‘Maar het wordt ook vaak uitvergroot’, nuanceert ze meteen. ‘Het komt er vooral op neer dat er bij klasdiscussies op voorhand wordt aangegeven dat sommige dingen ‘not up for discussion’ zijn.’ Zo worden in de les bijvoorbeeld teksten met een kolonialistisch discours geanalyseerd. ‘Als het er dan over gaat dat sommige mensen minderwaardig zouden zijn, gaan we daar niet op in – want dat is gewoon niet waar.’ Voor de rest blijft het debat volgens haar wel open, zolang studenten hun mening met rationele en wetenschappelijke argumenten staven.

Vlaanderen

Die redenering vindt ook hier weerklank. Dat beaamt Nozizwe Dube van UNDIVIDED, het gloednieuwe diversiteitsplatform voor studenten aan de KU Leuven. ‘Het is een thema dat we heel interessant vinden en uitwerken ter aanbeveling. Er moet een plek van rust komen waarbij minderheden niet het gevoel hebben constant hun bestaansrecht te moeten verdedigen’, zegt Dube. ‘Sommige mensen hebben er hun missie van gemaakt je niet te begrijpen, wat heel verstikkend werkt.’

De Leuvense universiteit heeft een grote achterstand op vlak van diversiteit. Vooral eerstejaarsstudenten met een migratieachtergrond vallen uit de boot: 4 op de 10 kunnen zich door de 30% CSE-regel niet herinschrijven voor dezelfde opleiding aan de KU Leuven, tegenover een gemiddelde van 2 op 10 studenten. Een diversiteitsbeleid dat haar doelpubliek niet bereikt, maar ook het gebrek aan representatie en het zich niet thuis voelen, liggen aan de basis.

Breathing space – een fysieke plek voor studenten uit minderheidsgroepen – zou voor dat laatste een oplossing kunnen bieden. ‘Idealiter is de hele universiteit een safe space, maar we merken bij UNDIVIDED dat er nog een lange weg is om daar te geraken. Daarom zetten we nu - op korte termijn - eerst in op fysieke plekken die studenten kunnen opzoeken, omdat we merken dat de nood hoog is.’

Segregatie

Het logische gevaar daaraan verbonden, is dat afzonderlijke ruimtes – of die nu fysiek of virtueel zijn – leiden tot de verarming van het debat. Zeker wanneer safe space niet alleen slechte wil, maar ook onwetendheid afstraft, draagt ze mogelijk juist bij tot de polarisering.

Orhan Ağırdağ, prof Sociologie en expert in schoolsegregatie, nuanceert: ‘Je ziet dat vanaf het moment dat minderheden zich gaan groeperen, men meteen spreekt over segregatie. Terwijl het hier juist gaat om emancipatie, meer zelfs: om integratie.’

Ook voor Dube is het juist een bewijs van emancipatie. ‘Vroeger duldden minderheidsgroepen gedrag vaak omdat ze het gevoel hadden dat ze niet geplaatst waren om ertegen in te gaan.’ Maar de nieuwe generatie wil die voorwaardelijke positie niet langer accepteren. ‘Dat besef van: ik maak hier deel van uit: van de maatschappij, van de universiteit. Ik ga niet meer zwijgen’, zegt Dube.

Freedom of speech

Nochtans staan weinigen momenteel te springen voor een volledig ‘veilige’ universiteit. Vooral uit rechtse hoek is er felle tegenreactie op safe space in het academische milieu. ‘Soms gaat het zo ver dat linkse studenten lezingen van rechtse conservatieve sprekers boycotten, zoals met Theo Francken aan de VUB is gebeurd’, stelt Maxime Goris, preses van het KVHV, de Vlaamse conservatieve studentenkring. ‘Dat lijkt me gevaarlijk, want het is een beknotting van de vrijheid van meningsuiting.’

Goris noemt safe space ‘met een hamer een mug doodslaan’ wanneer politiek incorrecte of kwetsende meningen worden geweerd. ‘Onderwijs draait errond dat je wereldvisie kan bekritiseerd worden, want daar leer je juist uit. Als bepaalde kritieken niet kunnen worden geuit, word je in feite geïsoleerd in je mening.’

Koen Lemmens, prof mensenrechten aan de KU Leuven, is dezelfde mening toegedaan. ‘Het is gemakkelijk om een karikatuur te maken van snow flakes of de langetenengeneratie, maar het is wel een reëel gevaar voor ons onderwijs.’ Je kunt het immers grondig oneens zijn met iets, maar daarvoor moet je wel weten dat het in de samenleving circuleert.

Lemmens: ‘Ik doceer in Venetië en kreeg ooit van een student de opmerking dat haar welzijn werd verstoord door mijn les. Het enige wat ik had gedaan, was een arrest over hate speech uitleggen. Ik kan me inbeelden dat niet iedereen het eens is met de rechtspraak rond vrijheid van meningsuiting, maar ik kan mijn les niet geven als ik deze arresten niet mag bespreken.’

Evenwicht

Dat het onderwijs hier niet onder mag lijden, erkent ook Dube. ‘We zitten aan een universiteit. We moeten uiteraard uitgedaagd worden en alle denkwijzen voorgeschoteld krijgen om onze mening over controverse te kunnen vormen’, stelt de studente. ‘Maar dat betekent dat je de twee kanten van de zaak belicht, of toont dat er ook andere opvattingen mogelijk zijn.’

'Professoren moeten bewust zijn van hun positie en het gezag waarvan zij genieten in een aula van studenten bij het bespreken van materie over minderhedengroepen. Het probleem stelt zich wel als professoren in een les waarbij discriminerende, seksistische of racistische uitspraken besproken worden en de professor deze ook onderschrijft', vindt Dube.

Lemmens verwijst naar antidiscriminatie- en antiracismewetgeving. ‘De samenleving heeft zelf al in grote mate besloten een safe space te zijn, zij het met respect voor andere rechten, zoals de vrijheid van meningsuiting’, zegt Lemmens. ‘Een universiteit kan natuurlijk haar best doen om verwelkomend te zijn. Maar zo wek je wel de indruk dat als er geen specifiek beleid is, discriminatie plots oké is. Dat terwijl de algemene regels uiteraard blijven gelden. Ik zie niet wat een lescontext daaraan verandert.’

Literatuur

Daar knelt net het schoentje. Vlaams onderzoek naar minderheden in het hoger onderwijs, en zeker naar de voor- en nadelen van safe space in het onderwijs, is schaars. Engelstalige literatuur staat op dat vlak – niet geheel verrassend – verder.

In haar pedagogisch-filosofisch essay ‘The complex case of fear and safe space’ verdedigt B.S. Stengel dat leren per definitie een risicovolle onderneming is en dat angst ook een belangrijke functie heeft in de ontwikkeling. ‘Completely safe space is not educative; thus, educational space is by definition unsafe to some degree’, stelt Stengel. Safe space kan hierdoor nooit het tegengif zijn voor angst. Stengel ziet de waarde van safe space net in de roep erom, die uitnodigt tot dialoog over de bron van angst.

In die zin moet de vraag naar safe space aan de universiteit misschien niet worden gezien als een gevaar voor de vrijheid van meningsuiting, maar net de discussie in al haar excessen doen losbarsten over de problematiek van inclusie aan de KU Leuven.