Zo volg je het nieuws uit het Midden-Oosten op

Propaganda is van alle tijden 

Fake news en propaganda spelen een belangrijke rol in de berichtgeving over de oorlog in Gaza. 'Ze zijn cruciaal bij de psychologische oorlog die de verschillende kampen voeren', zegt Umar Ryad, hoogleraar Arabistiek en Islamkunde aan de KU Leuven. 'Tijdens de Eerste Wereldoorlog gebeurde dat via kranten en pamfletten, tijdens de Tweede via de radio. Nu zijn sociale media cruciaal en lijkt propaganda moeilijk te controleren.' 

Niet alleen studenten hebben het moeilijk om echte van valse informatie te scheiden. 'Ook journalisten en politici trappen soms in de val van fake news over het Midden-Oosten', geeft Ryad toe. 'Je moet dus steeds kritisch blijven om nepnieuws van nieuws te kunnen onderscheiden, door verschillende internationale en nationale nieuwbronnen naast elkaar te leggen.' Iedere partij in een conflict doet aan framing: wees je daarvan bewust.

'De honderd procent neutrale media moeten nog uitgevonden worden'

Geschreven media lijken dan wel neutraler dan berichten op Instagram of X, ook bij hen is het belangrijk om na te gaan wie ze financiert en beheert. 'De honderd procent neutrale media moeten nog uitgevonden worden', zegt Abied Alsulaiman, hoofddocent Arabistiek aan de KU Leuven. 'De zender Al Jazeera publiceert bijvoorbeeld een eerder Arabische kijk op de feiten, en die verschilt van pakweg het Amerikaanse CNN.' 

Al Jazeera – dat ook Engelstalig nieuws brengt – is dan wel officieel een onafhankelijk medium, het wordt gefinancierd door Qatar. Dat kan verklaren waarom de zender, nog meer dan andere Arabische media, sterk focust op het conflict in Gaza. 'Qatar draagt financieel bij aan veel projecten en voorzieningen in Gaza. Volgens het internationaal recht zou Israël, dat de Gazastrook al jaren bezet, voor die financiering moeten zorgen. Maar Qatar en andere landen nemen die kosten voor hun rekening. Mede daarom speelt Qatar een belangrijke bemiddelende rol in het conflict', aldus Ryad.

Vergelijk verschillende standpunten 

Verschillende media kunnen andere doeleinden hebben of impliciete bias bevatten. Daarom is het belangrijk om informatie over de oorlog in Gaza en andere gebeurtenissen in het Midden-Oosten naast elkaar te plaatsen. 

'Leg Al Jazeera en Al Arabya, respectievelijk gefinancierd door Qatar en Saoedi-Arabië, eens naast elkaar. Dan merk je niet alleen verschillen in berichtgeving, maar ook in taal', vertelt Ryad. Met andere woorden: dezelfde feiten worden anders geïnterpreteerd. 

Soms gaat het er minder subtiel aan toe, weet Rudi Vranckx, oorlogsjournalist bij VRT NWS, te vertellen. 'Een concrete tip om nutteloze informatie te herkennen is wanneer er gescholden wordt, wanneer het té persoonlijk wordt. Dan weet je: dit is zever, dit heeft geen zin.' 

Lotte Lambrecht, factchecker bij Knack, vertelt dat wie beelden, foto's of tekst ziet die sterke emoties oproepen, daarvan best even afstand neemt. 'Op die manier kan je even op pauze duwen en terug nadenken of het wel waar is wat je hebt gezien', zegt Lambrecht. 'Dat is een deel van de HALT-methode.'

Zowel Ryad, Vranckx als Alsulaiman benadrukken dat het belangrijk blijft om alle media te vergelijken met andere stemmen, zoals die van de oppositie. 'Dan is het aan de lezer om de juiste conclusies uit de feiten te trekken', aldus Alsulaiman.

Ook beelden kunnen bedriegen 

'Het is niet alleen belangrijk om informatie uit het Midden-Oosten niet blindelings te lezen, ook foto's en beelden kunnen gemanipuleerd zijn', zegt Ryad. 'Met AI kan je tegenwoordig politieke leiders dingen laten zeggen die die nooit gezegd hebben.'

Ook het cameraperspectief is volgens Ryad belangrijk. 'Verschillende media filmen bepaalde gebeurtenissen vanuit een ander perspectief. Daardoor kan een relatief kleine betoging bij de ene nieuwszender plots een veel grotere demonstratie lijken dan bij een andere.' 

'Dat beschreef Joris Luyendijk jaren geleden al in zijn boek Het zijn net mensen, gaat Ryad verder. 'Luyendijk stelt vast dat de kracht van taal door een bepaalde woordkeus en cameraperspectief een belangrijke rol spelen in de media.'

Wie zit er achter de sociale media? 

De experts geven aan hoe belangrijk het is te achterhalen wie achter de geschreven pers over het Midden-Oosten zit. Bij sociale media is dat moeilijk. 'Je weet niet wie er achter bepaalde sociale media-accounts zit', zegt Ryad. 'Dat maakt het er allemaal niet gemakkelijker op.' 

'Tijdens de Tweede Wereldoorlog was het ook niet altijd duidelijk wie er achter de propaganda in de Arabische wereld schuilgingen, tot de Britse, Franse en Duitse oorlogsarchieven deels werden vrijgegeven', gaat Ryad verder. 'Dergelijke archieven bestaan er echter niet van sociale media-gebruikers. Dat zou in de toekomst een gat in onze kennis over het verleden kunnen veroorzaken.'

Alleen al de vele bots die soms worden ingeschakeld door landen veroorzaken een groot probleem voor het informatielandschap.

'Blijf op de klassieke media vertrouwen', zegt Lambrecht. 'Er is wantrouwen ontstaan ten aanzien van de klassieke nieuwsmedia, maar ze zijn en blijven de beste bron om je te informeren.'

Volg de juiste sociale media

Ook Vranckx heeft ervaring met de gevaren van sociale media. 'De meeste extra informatie die ik heb, boven op de basis, komt van bronnen op X. Maar dan moet je verdorie goed opletten wie of wat je volgt. Je moet dat heel goed kunnen plaatsen, hebben die een bepaalde teneur, richting en kleur?'

Ook worden er op sociale media beelden verspreid die zich in een ander deel van de wereld hebben afgespeeld. 'Op die manier zien mensen wel een echt beeld, maar die worden in een foute context geplaatst', vertelt Lambrecht. Om niet mee te gaan in die valkuilen, geeft ze mee dat verschillende nieuwssites zulke beelden voortdurend factchecken. Ze benoemt Knack, maar ook de overkoepelende factcheckers van Vlaanderen gaan de strijd aan tegen fake news op sociale media. 

Al zijn sociale media natuurlijk niet allemaal kommer en kwel. Vranckx wijst op het feit dat je op X de grote nieuwssites gratis kunt volgen.  

Het belang van geschiedenis

Een conflict als dat in Gaza valt moeilijk te begrijpen zonder enig besef van de geschiedenis. De oorlog van vandaag gaat terug op de periode wanneer de Europese grootmachten er nog hun expliciete invloedsferen hadden.

'Heel de historische context wordt weggelaten in de huidige oorlogspropaganda. Het is niet begonnen op 7 oktober. Al in 1967 zijn Gaza, de Westelijke Jordaanoever en Oost-Jeruzalem bezet gebied geworden', zegt Vranckx, die hedendaagse geschiedenis studeerde aan de KU Leuven. 'Je kunt niet over de oorlog spreken zonder het woord bezetting te gebruiken.'

Expliciet geweld delen? 

Beelden over oorlogssituaties circuleren steeds gemakkelijker. 'Iedereen heeft tegenwoordig een smartphone in de hand,' zegt Alsulaiman. 'Censuur zoals we die vroeger kenden, is daarom onmogelijk geworden.'

'Arabische media tonen sneller beelden van geweld in de oorlog, ze presenteren de feiten harder', gaat Alsulaiman verder. 'Maar ook de beelden van industrieel geweld op sociale media kunnen een kruidvat creëren voor de toekomst. Geweld roept geweld op.'

Het lijkt belangrijk je daarvan bewust te zijn, als je beelden over de oorlog in Gaza deelt. De journalist moet met een nuchtere blik de feiten bekijken, maar dat doet de lezer best zelf ook.