'Weet je wat een vader zijn zoon er geeft wanneer hij veertien wordt? Een vuurwapen'

Donderdag gaf Abay een lezing - over de interactie tussen socio-economische ontwikkeling en het peace dividend (zie sidebar, red.) - voor een gering gevulde Grote Aula. Doodzonde, want de man durft als ervaren rot de harde waarheden van zijn Ethiopië als geen ander recht in de ogen te kijken. In zijn uiteenzetting was de man vlot, kalm en innemend. In het interview daarenboven allesbehalve vreemd van humor met zijn directe stijl van communiceren.

Hoe blijft u loyaal aan een staat die drie verschillende ideologische regimes heeft gekend?

Grum Abay: 'Je kan dat enkel begrijpen als je de verantwoordelijkheden van een ambtenaar begrijpt. Een ambtenaar wordt door de regerende overheid van het moment in dienst genomen. Ik behoor tot het ministerie van Buitenlandse Zaken, dus moet ik het buitenlandbeleid uitvoeren van het heersende regime. Daarbij moet ik trouw blijven aan twee zaken.'

'Ten eerste moet ik voor mezelf aanvaarden dat die specifieke overheid de overheid van mijn land is geworden op dat gegeven tijdstip. Er is geen alternatief. Zolang de geschiedenis een kans heeft gegeven aan die overheid om over mijn land te regeren, zal ik die overheid dienen. Maar niet in de zin dat ik blind volg. Mijn job bestaat erin te adviseren en alternatieve wegen aan te geven om het buitenlandbeleid beter te voeren. Maar de beslissing is de hunne. Punt.'

'Ten tweede ben ik nooit persoonlijk geëngageerd geweest in eender welke politieke partij. Dat geeft mij de mogelijkheid om mijzelf te zijn. Mijn eigen persoon, maar bovenal: een Ethiopiër. De vitale belangen van een volk veranderen ook niet na een regimewissel. Territoriale integriteit en veiligheid, het economische welzijn van je land, zo'n zaken veranderen nooit. De van strategisch belangen; veranderen nooit. Wie er ook in Ethiopië regeert, die zaken veranderen nooit. Je probeert trouw te blijven aan die principes.'

En wat als het regime je oproept om beleid te onderhandelen dat tegen deze belangen van het volk ingaat?

'Dan stap je op. Ik bedoel maar: zo simpel is het. Maar anderzijds moet je begrijpen dat als je opstapt, je tegenstanders in de overheid een kans geeft om meer schade aan te richten. Door op post te blijven, zorg je er eigenlijk voor dat ze er geen groter boeltje van maken. Dus het is beter om te blijven en te vechten, in de plaats van zomaar op te stappen.'

Hoe komt het dat Meles Zenawi, de premier van 1995-2012, zo geliefd was bij zijn bevolking, ondanks de vele inbreuken op de mensenrechten gedurende zijn regeerperiode?

'Zenawi was een intellectueel sterk onderbouwd persoon, als je het mij persoonlijk vraagt. Hij had een zeer groot intellect en was ook één van de grootste politieke strategen die Ethiopië ooit heeft gezien. Dat is niet eenvoudig weet je; zeker voor een land als Ethiopië, met meer dan zeventig etnische groepen, verschillende politieke doelen, noden en verzuchtingen, ook op economisch vlak.'

'Dus je moet weten te navigeren doorheen die verschillende belangen, en hoe je ze moet samenbrengen zonder enerzijds de stabiliteit van het land in gevaar te brengen en anderzijds de gestage economische groei op losse schroeven te zetten. Dat is gewoon niet eenvoudig.'

Hij kwam dan op de proppen met de idee van de Ontwikkelingsstaat. Wat is dat?

Het betekent eenvoudigweg: in een arme staat als Ethiopië moet je de economie zien aan de praat te krijgen. De overheid of staat zal zich in dit model het recht toe-eigenen om in de strategisch belangrijke economische sectoren in te grijpen en een basis aan industrie aan te leggen, de landbouwproductie te verhogen, de energiesector te versterken en de basis voor een klimaat op te bouwen dat buitenlandse investeerders aantrekt. In een notendop: de overheid zal optreden als grootste investeerder, om zo de weg voor te bereiden voor een overname van de nationale economie door de private sector.'

'Door publieke investeringen moeten de precondities voor economische groei worden aangelegd. Ook om jobs voor de jeugd te creëren. Wij zijn er echter in gefaald jobs voor de jeugd te brengen! De economie is sterk gegroeid, maar al de investeringen van de overheid, maar ook die van buitenlandse investeerders ten spijt, hebben we een groot deel van de jongeren niet kunnen voorzien van werk.'

'Daarbij kwam dan nog eens het gebrek aan politieke vrijheden. Beleid dat soms inging tegen de mensenrechten. Ander wanbeleid, zoals corruptie in de overheid en het staatsapparaat, vervolgingen, politiek en religieus. Het werd een luciferdoosje. Het werd explosief.'

'Vandaag weten we dat ondanks wat de Ontwikkelingsstaat Ethiopië heeft gegeven, het op het einde van de dag niet heeft kunnen brengen wat het beloofd had te gaan brengen, zowel op economisch als op politiek vlak. Daarom zitten we vandaag in een hervormingsmodus. We proberen te behouden wat de Ontwikkelingsstaat heeft opgeleverd, maar dan zonder haar minpunten.'

Hoe komt het dat Ahmed Abiy, intussen Nobelprijswinnaar voor de Vrede, zo plots op de voorgrond kon treden?

'Omdat Ethiopië gewoon weg niet meer verder kon. Kijk. Ahmed Abiy is jong, slecht 43 jaar oud. Alle andere Ethiopische politici zijn in hun zeventig (lacht). Het is een generatie van gisteren. Zij bekijken de problemen vandaag met een bril uit het verleden. Bovendien hebben ze vele problemen van vandaag zelf gestart. Je kan niet én degene zijn die problemen creëert én degene zijn die ze moet gaan oplossen.'

Toch hebben we in 2018-19 onder Abiy ook de grootste interne migratie gezien door verdrijvingen in het zuiden van Ethiopië.

‘Maar is dat zijn fout dan? Zo'n problemen bestonden voordien ook al. Hetgeen ik wil zeggen is: Abiy heeft zowel economische als politieke hervormingen geïntroduceerd. Hij heeft de politieke ruimte geopend voor elke politieke opinie die men in Ethiopië wil verkondigen. Geen enkele mening is verboden, enkel diegene die de religieuze en etnische gemeenschappen in Ethiopië tracht te breken of uit elkaar te drijven of de soevereiniteit bedreigt. Deze twee terzijde kan je alles zeggen, schrijven of wat je maar wil. Dat is nieuw voor de Ethiopiërs. Hou jij van honden?’

Ja, ik hou wel van honden, ja (lacht).

'Wel. Als jij je hond vastketent en 's avonds laat je hem los, dan gaat die rennen, rennen en nog eens rennen, want hij is blij. Dit is net hetzelfde. Alle politieke partijen die zolang niet hebben mogen functioneren zijn plots vrij. Sommigen weten echt niet hoe ze daarmee moeten omgaan en misbruiken de herwonnen vrijheid. Anderen zijn beangstigd om er gebruik van te maken. De eerste opvatting is een extreme, de tweede ingesteldheid een negatieve. Dat stookt mensen op. Want de politieke liberalisering heeft ook onverhoopte gevolgen met zich mee gebracht.'

'Wanneer je alle ramen en deuren van een kamer voor tien jaar sluit en plots open je die; dan komt er stank naar buiten, omdat er geen lucht meer was. Open je de politieke ruimte, dan drijft slechte politiek boven.'

'Zodoende krijg je etnisch-politieke mobilisatie die nu bovendrijft en een groep die zegt: jij bent niet van mijn etnische groep, dus jij moet mijn territorium verlaten. Dat is nieuw voor Ethiopië en dit mag niet blijven duren en zal ook niet blijven duren. Want hoewel we tot verschillende etnische groepen behoren, zijn we allemaal Ethiopiërs.'

'Recent hebben we deze mensen trouwens teruggebracht naar hun thuis. Allemaal (moeilijk te verifiëren door gebrek aan data bij NGO's, red.). Ten tweede stel ik persoonlijk een daling vast in het geweld. En daarom vind ik dat de verkiezingen van augustus 2020 een test zijn voor het nieuwe politieke paradigma in Ethiopië.'

Dus u zegt eigenlijk dat het een proces is dat tijd vraagt om te wennen aan het democratische systeem? Het zal tijd nemen, wat er ook gebeurt.

'Ja, zeker. We zullen het beleid verderzetten. Want de alternatieven hebben we gezien! Die werkten niet.'

Human Rights Watch zegt dat arrestaties weer arbitrair worden.

'Dat klopt. Amnesty International schrijft dat, International Crisis Group schrijft dat, Human Rights Watch… Men moet dit in zijn context zien. Je kan niet verwachten - en dat is mijn persoonlijke mening - dat in een land als Ethiopië, dat zijn antiterrorismewet gebruikte om journalisten te arresteren, te vervolgen en politieke vijanden te intimideren, direct verandert.'

'De antiterrorismewet betekende de zwaarste straffen. De wet is afgekondigd om terrorisme te bestrijden, maar politieke opponenten werden plots ook 'terrorist'. Zij werden gevangen gezet, naar de rechtbank gebracht en veroordeeld op basis van de terrorismewet en niet op basis van de strafwet. Het was echt drastisch!'

'Zoals ik al zei zijn sommige politieke partijen extreem. Ze weten niet hoe hun enthousiasme over de politieke vrijheid in te tomen. Zij gaan er dikwijls over. Dat betekent dat ze mensen op de tenen trappen. Dan moet je de wet hanteren, maar gewend geraken aan dit proces neemt tijd in beslag. Want we hebben nieuwe mensenrechtenmechanismen geïntroduceerd. Maar je moet ook de instituten gaan vernieuwen, de rechtbanken, en dat vraagt tijd. Slechte gewoonten kunnen lang voortleven, maar in mijn ogen zijn dit tijdelijke episodes.'

'Anderzijds gebruiken zij die vastzitten, hun gevangenschap ook op een politieke manier. Terwijl ze niet altijd voor hun politieke voorkeur vastzitten. It takes two to tango. Maar ik geef het toe, er kan nog veel beter.'

Een van de partijen waarmee Ethiopië het lastig heeft is het Oromo Liberation Front (OLF). Eigenlijk zegt u dat Ethiopië nog niet goed weet hoe men met deze extreme partij moet omgaan.

'Weet je, Ethiopië is een heel oud land. Zo is er deze cultuur in sommige gebieden, voornamelijk in de noordelijke Highlands op het platteland: wanneer een jongen de leeftijd van veertien bereikt, weet je wat zijn vader hem dan geeft? Zijn vader geeft hem een vuurwapen. Weet je wat dat betekent? Het betekent dat men eigenlijk zegt: verspil geen tijd aan dialoog. Blaas je vijand gewoon weg.'

'Nu. Als dat de mentaliteit is, kan je je dan voorstellen hoe dat zich vertaalt in politiek discours? Dat betekent dat we nog in de leerfase zitten van de onderlinge politieke dialoog. Tot dusver zat je in het politieke landschap van Ethiopië met een win-or-lose game. Voor partijen die elkaar bestreden was het moeilijk om te co-existeren. Men moest de ander executeren om voort te bestaan.'

'Dus als we dan spreken over de OLF of andere extremen. Enerzijds, zoals ik al zei, moet men de politieke maturiteit bereiken om politieke activiteit niet uit te voeren ten nadele van het land als geheel. Anderzijds kan men deze extremen niet beantwoorden met krachtvertoon of door elke vorm van politieke oppositie te onderdrukken. Dus of het nu gaat om het OLF of IS (sinds eind 2019 in Ethiopië gesignaleerd vanuit Somalië, red.), dat is iets tijdelijk. Het geweld langs weerszijden is al verminderd sinds het begin van de hervormingen twee jaar geleden. Alles is er nu uitgekomen.'

'Trouwens. De Ethiopische staat is behoorlijk machtig. Ik bedoel maar: we kunnen onmiddellijk iedereen in het gareel duwen. Maar dat zou betekenen dat we hetzelfde doen als voordien en daar werden we niet beter van.'

Hoe wil Ethiopië een rol spelen als motor van Afrika, nu de Afrikaanse Unie (AU) steeds meer lijkt samen te werken?

'De AU heeft een strategie genaamd Africa 2063. Ze draait rond veiligheidsdoelstellingen, economische ontwikkeling, sociale emancipatie en gendergelijkheid. En nu ook het aanpakken van de klimaatverandering en het ontwikkelen van groene energie. Als stichtend lid doen wij vooral ons eigen werk in de Hoorn van Afrika. Als wij daar politieke stabiliteit hebben gecreëerd en vrede en veiligheid gegarandeerd tot op redelijke hoogte, dan zou de economische integratie in de Hoorn alleen al een markt van 400 miljoen mensen betekenen.'

'Zelfs nu al is er met de interne Ethiopische markt van meer dan 100 miljoen mensen heel wat mogelijk. Waarom komen de Chinezen naar hier? Ethiopiërs hebben meer geld dan vroeger.'

Kijken Afrikaanse leiders dan naar Abiy als trekkend figuur?

'Ze zien hem graag. Vele leiders beschouwen hem als hun jongere broer. Omdat de meesten ook gewoon stokoud zijn (lacht).’

Hoe kijkt u als ervaren diplomaat en ambassadeur bij de EU naar de recente top tussen de EU- en de AU-commissies?

'De EU heeft graag een continentale partner zoals de AU. Ze wil natuurlijk de bilaterale relaties geen vaarwel zeggen, maar wil daarnaast ook een continent-continent verhouding, nu de AU een zeer actieve organisatie is geworden. Zeker wat betreft het domein van vrede en veiligheid is ze een belangrijke partner van de EU en de VN, hoewel het eerlik toegegeven op economisch vlak nog een pak beter kan.'

'Afrikaanse soldaten bewaken Europa's vrede en veiligheid (door in de Sahel migranten tegen te houden en er terroristische bewegingen te bestrijden om toenemende migratie te vermijden, red.), hoewel ze voor een groot deel financiële steun krijgt hiervoor van de EU en de VN. De AU heeft nu eenmaal niet veel geld. Maar het vlees en bloed is Afrikaans vlees en bloed.'

Maar er zijn ook punten waarop jullie verschillen, neem nu het gevoelige thema migratie.

'De Europese Commissie en de Unie is door de positie van haar lidstaten verplicht om de kwestie zo hoog op de agenda te plaatsen. Maar als je kijkt naar hoeveel procent van de Afrikanen die illegaal naar Europa emigreren, dan gaat het om 6% (het cijfer is plausibel gezien de meest recente data van World Migration Report 2020 van de VN: link in sidebar red.). 6% Percent! Persoonlijk begrijp ik begrijp daarom ook niet waarom het zo'n belangrijk issue is tussen de EU en de AU.'

'De cijfers tonen duidelijk aan dat het niet zo'n belangrijk thema moet zijn in onze relatie. Want wij dragen voor zo'n 70% van de migranten in Europa niet bij, die komen van elders. Wij zouden niet verplicht mogen worden om onze aandacht te concentreren op een probleem waar wij grotendeels niet toe bijdragen.'

Wat zou u tot slot KU Leuven studenten aanraden die willen studeren in Ethiopië?

'Ik blijf het herhalen, maar de Ethiopiërs zijn een oud volk (lacht). Voor ons is de gast een gast. Europa is die traditie verloren. Het Westen is echt egoïstisch geworden. Alleen jij telt. Het is jouw leven. Het is jouw auto. Jouw huis. Maar wat met je buur? Wij hebben een gezegde: "Wanneer het huis van je buur in brand staat, help dan met blussen." Want morgen staat jouw huis ook in brand en als jij je buur niet geholpen hebt, gaat die jou ook niet helpen.'

'Zelfzuchtige tendensen, natuurlijk komen die nu naar boven, als het geld binnenstroomt. Maar wanneer je op het platteland bent en je passeert een boer en je vraagt om te overnachten, dan zal die zijn bed aanbieden. En hij zal op de vloer slapen. Hij zal zijn bed voor jou laten! Maar, ze moeten vooral genieten. De Ethiopiërs zijn echt gastvrij.'