Waarom de coronacrisis de natte droom van Viktor Orbán is

Op 11 maart kondigde de Hongaarse regering de noodtoestand af vanwege de coronacrisis. Bijna drie weken later, op 30 maart, keurde het parlement met een grote meerderheid een wet goed die de uitvoerende macht toestemming gaf via nooddecreet te regeren. Dat kan ze nu voor onbepaalde duur, terwijl er voorheen een limiet van 15 dagen op stond.

Persvrijheid moet inboeten

Een gevangenisstraf van vijf jaar voor het verspreiden van foute of 'slecht gecontextualiseerde' informatie behoort tot de meest verregaande regeringsbesluiten. Volgens Máté Szabó van mensenrechtenorganisatie Hungarian Civil Liberties Union heeft dit een 'beangstigend effect' op de media. Dat zegt ook Áron Demeter van Amnesty International Hungary, die vreest voor 'zelfcensuur'.

Hongarije heeft niet de beste reputatie als het op persvrijheid aankomt. De 2020 World Press Freedom Index zet Hongarije op plaats 89, met voorsprong de slechtste leerling van West- en Centraal-Europa. Een recent onderzoek van Mérték Media Monitor geeft dan weer aan dat slechts 22% van de Hongaarse media de regering op de korrel durft nemen. In een communiqué aan Veto beweerde de Hongaarse regering dat 'niets in deze wetgeving de bestraffing van kritische verslaggeving, die dagelijks talrijk aanwezig is, suggereert'.

Zo gelooft ook Kinga Kaliszky, student Communicatie en Media aan de universiteit van Szeged: 'Dit heeft niets met de oppositie te maken. Deze wet is er gekomen om te verhinderen dat bepaalde media angst zouden zaaien voor clicks en likes.' Bovendien, meent ze, stuurt het conservatieve Fidesz (de partij van Orbán, red.) de media niet, maar is het vertrouwen 'te danken aan hun populariteit en de zwakte van de oppositie'.

Daar denkt Gábor Győri, docent staatstheorie in Boedapest, anders over: 'Dit is een signaal aan onderzoeksjournalisten, dat ze heel voorzichtig moeten zijn met wat ze schrijven. De regering wil duidelijk niet met een kritische blik geëvalueerd worden.' Naast kritische media, politici en NGO's, werden sommige ziekenhuizen het verboden informatie vrij te geven.

De wet over foute informatie is 'heel vaag verwoord', zegt Demeter. De regering grijpt dan weer naar een Amerikaanse analogie om de wet te verdedigen: 'Je kan niet zomaar "Brand!" roepen in een volle bioscoopzaal, want dat is fout en gevaarlijk.'

Volgens Reporters Without Borders, een NGO die waakt over persvrijheid, hebben intussen al 38 landen het coronavirus gebruikt om de persvrijheid in te perken. Naast Hongarije staan ook landen als Turkije en China in dat lijstje.

Wraak is zoet

Niet alleen de media, maar ook oppositieleden in uitvoerende functies zijn het mikpunt van Orbáns machtsgreep. 'Deze macht wordt niet alleen gebruikt voor het bestrijden van de epidemie, maar ook om wraak te nemen op politieke tegenstanders', meent Szabó.

Fidesz zit sinds de gemeenteraadsverkiezingen in 2019 met wrok, toen enkele belangrijke steden in handen kwamen van oppositiepartijen. Waar de oppositie in de lokale stads- of gemeenteraad een meerderheid heeft, wordt nu zonder verantwoording de macht gegeven aan de Fidesz-burgemeester. Dit gebeurde onder andere in de steden Komló, Szekszárd en Nagykanizsa. Waar de burgemeester echter een lid van de oppositie is, wordt met vage nooddecreten de macht gegeven aan de stads- of gemeenteraad, die dan weer een Fidesz-meerderheid heeft. Analisten noemen deze verdeel-en-heers-tactiek 'Orbáns pauwendans'.

Ook voor steden en gemeenten waar zijn pauwendans niet werkt, heeft Orbán een omweg gevonden. De president heeft zich het recht toegeëigend inkomsten van lokale overheden op te eisen voor een 'virusfonds' van de centrale overheid, dat bedoeld is om de economische heropbouw van Hongarije te garanderen. Hieronder vallen parkeertaksen en taksen voor motorvoertuigen, inkomsten die in normale omstandigheden naar de lokale begroting gaan. In Boedapest, een bolwerk van de oppositie, heeft de centrale overheid de controle overgenomen over haar theaterzalen.

Bedrijven die 'van strategisch belang' zijn voor de overheid komen onder Orbáns bewind. Zo heeft Orbán beslist de taksen van een Samsung-fabriek, de grootste industriële speler in de stad Göd, over te hevelen naar de provincie Pest, waar Fidesz een meerderheid heeft in de provincieraad. De taksen van deze 'speciale economische zone' maakten een derde van Göds totale inkomsten uit.

In correspondentie van Veto met het kabinet van regeringswoordvoerder Zoltán Kovács, werd ons gezegd dat er nog meer speciale economische zones zouden volgen. Voor de centralisering van taksen doet men beroep op nationale solidariteit: 'We vragen lokale overheiden bij te dragen aan de inperking van de epidemie. Volgens ons is dit deel van een gemeenschappelijk dragen van de last.'

In steen gebeiteld?

Nu de maximumtermijn van 15 dagen voor nooddecreten is afgeschaft, is Orbán met een sterke meerderheid in het parlement bijna zeker van alleenheerschappij. Maar zal Orbán die maatregelen terugschroeven eens de crisis voorbij is? 'Daar kunnen we niet zo optimistisch over zijn', betreurt Szabó. Demeter ziet ook weinig reden voor vreugde: 'Als we kijken naar Orbáns dubieuze staat van dienst, is er een gegronde vrees dat deze uitzonderlijke situatie langer zal duren dan strikt noodzakelijk.'

Uit een gesprek met vijf Hongaarse studenten, die anoniem wensten te blijven, bleek veel begrip voor de maatregelen: 'Dit zal duren zolang als president Orbán het nodig acht', toevoegend dat ze er vertrouwen in hebben dat ze 'tijdelijk' zullen zijn. Een van hen merkte wel op dat het 'eerlijker van hem zou zijn te communiceren wanneer deze extra macht zal stoppen', refererend aan Orbán.

Een publiek rapport waar onder andere de Hungarian Civil Liberties Union en Amnesty International Hungary aan meewerkten heeft opgeroepen opnieuw een maximumtermijn in te stellen, stellend dat 'het verschil tussen een rechtsstaat en een dictatuur bestaat in de aanwezigheid van grondwettelijke waarborgen'.

'Deze wet is gerechtvaardigd', laat de regering aan Veto weten, 'omdat het kan voorvallen dat het Hongaarse parlement tijdelijk niet zou kunnen samenkomen door de pandemie'. Net als Amnesty International, die de maatregelen 'onnodig, niet proportioneel' en 'een schending van mensenrechten' noemt, vindt Győri deze verklaring onzin: 'Zelfs met de gekste fantasie kan je niet bedenken dat het strikt noodzakelijk was deze maatregelen te nemen. Het is duidelijk dat de regering nu veranderingen doorvoert die ze al een hele tijd had willen zien gebeuren.'

Orbán: messias voor de ene, dictator voor de andere

Toch blijven president Orbán en zijn partij Fidesz ongelooflijk populair. Een onderzoek van het Nézőpont Institute geeft bijvoorbeeld aan dat maar liefst 72% zich schaart achter de wet tegen foute informatie. Zelfs bij jongeren werkt Orbáns aura aanstekelijk. Een student geneeskunde, die alleen anoniem wilde getuigen, zegt dat Orbán 'heel professioneel met de crisis omgaat'. Kaliszky, afkomstig uit het overwegend progressieve Boedapest, vond Orbáns communicatie 'hoogst efficiënt', wat volgens haar bewezen wordt door zijn populariteit en het lage aantal besmettingen in Hongarije.

Ondanks de stortvloed aan corona-verslaggeving is president Orbán niet weg te slaan uit de internationale pers. Brits weekblad The Economist noemt hem een dictator en 'een tumor in het Europese staatsbestel'. Elders verwijst men naar hem als Europa’s derde dictator, naast Vladimir Poetin in Rusland en Aleksandr Loekasjenko in Wit-Rusland. In een kritische biografie over de Hongaarse staatsman zegt Jozsef Debreczeni: 'Vanaf het moment dat hij in het bezit is van een tweederdemeerderheid, zal hij het transformeren in een onneembaar fort van macht.'

In een perscommuniqué reageert de regering op haar critici: 'Zij die ongegrond stellen dat we met onze crisisstrategie de democratie en de rule of law in Hongarije bedreigen, vechten tegen een ingebeelde vijand. Zulke insinuaties zijn niet alleen incorrect, maar ook schadelijk, en belemmeren de inspanningen van de regering om de verspreiding van het coronavirus te vertragen.'

Het Grondwettelijk Hof wordt regelmatig door Orbán-aanhangers aangehaald om te stellen dat eventueel wangedrag van de president niet zonder gevolgen blijft. Die is volgens Győri echter grotendeels loyaal aan de huidige regering. Sinds 2010, wanneer Fidesz de macht overnam, verminderde de macht van het Hof doorheen de jaren. Zowel in 2010 (na de financiële crisis) en in 2016 (na de migratiecrisis) nam de uitvoerende macht belangrijke bevoegdheden af. Daarnaast verhoogde Fidesz het aantal opperrechters van 11 naar 15, om meer loyalisten te kunnen aanstellen.

De 'rebelse tiener' van Europa

Vanuit Brussel kijkt men al enkele jaren met argusogen naar Hongarije. Niet alleen de Europese Commissie, maar ook de Europese Volkspartij (EVP), de Europese partijfederatie waartoe Fidesz behoort, begint genoeg te krijgen van Orbáns eigengereidheid. De Spaanse krant El País rapporteert dat dertien EVP-leden Fidesz uit de federatie willen zetten. De liberale fractie Alliance of Liberals and Democrats for Europe (ALDE) zegt dan weer dat de coronawet incompatibel is met het EU-lidmaatschap. Volgens The Economist heeft Europa Orbán veel te lang als 'rebelse tiener' behandeld.

'Omdat de internationale aandacht nu minder is,' zegt Szabó, 'dacht de Hongaarse regering deze stappen te kunnen zetten.' Dat is niet tot Europees Commissievoorzitter Ursula von der Leyen gerekend, die benadrukt dat 'noodmaatregelen niet ten koste van onze fundamentele principes en waarden mogen gaan'. Didier Reynders, Eurocommissaris voor Justitie, tikt Hongarije expliciet op de vingers in een Twitter-bericht.

Ondanks zijn opstandige status, krijgt Hongarije toch veel geld van de EU om de coronacrisis de baas te zijn. Van de 37 miljard euro vrijgemaakt voor het Coronavirus Response Investment Initiative (CRII), krijgt Hongarije 5,6 miljard, wat overeenkomt met 3,9% van zijn BBP. Italië daarentegen, een land met zes maal de bevolking van Hongarije en meer besmettingen, krijgt maar 2,3 miljard van Europa. Maar de echte suikertante is China, aldus Orbán: 'Uit Europa komt er niet echt hulp.'

In de Brusselse gangen is er de laatste maanden sprake van een zogenaamd 'rechtsstaatmechanisme': alleen landen die de rechtsstaat en de democratie respecteren krijgen geld. Deze zet noemt het Duitse weekblad Der Spiegel dan ook 'schijnheilig'.