Universiteiten in de klauwen van Orbán

Viktor Orbán, Hongaars premier en partijleider van de grootste partij Fidesz, verstevigde vorige maand nog maar eens zijn politieke macht: elf staatsuniversiteiten verliezen hun gouvernementele status en komen in handen van vertrouwelingen van Orbán. De nieuwe wetgeving treft zowat 70% van de Hongaarse studenten.

Private vzw's

Het Hongaarse parlement, waar Fidesz samen met de rechtse Christendemocratische Volkspartij (KDNP) 133 van de 199 zetels bekleedt, keurde het nieuwe wetsvoorstel goed op 27 april. De meeste Hongaarse onderwijsinstellingen vallen onder staatsbeheer, maar door de nieuwe wet komen elf universiteiten in handen van stichtingen waarvan de bestuursleden nu door de regering kunnen worden benoemd.

Orbán maakt er dan ook zelf geen geheim van dat het de bedoeling is mensen te benoemen die de 'nationale identiteit, belangen en denkwijze' van het conservatieve Fidesz onderschrijven. Een drama voor de onderwijskwaliteit, dat vindt ook Katalin Balogh, coördinator van de opleiding voor de Gerechtsvertalers en -tolken aan de KU Leuven, maar vooral zelf Hongaarse.

'De academische deskundigheid zal hier zwaar onder lijden. De regering benoemt nu haar eigen stromannen in de bestuursraden, maar die hebben niet noodzakelijk de expertise om een universiteit te leiden. De enige bedoeling is om meer controle te krijgen over wat er aan de universiteiten gebeurt, maar dat gaat allemaal ten koste van de academische vrijheid.'

Academische vrijheid en diversiteit de mond gesnoerd

Het is duidelijk niet de eerste keer dat Orbán zijn greep op het hoger onderwijs probeert te verstevigen. Zo ondernam hij in oktober vorig jaar al een gelijkaardige poging, toen hij het bestuur van de Universiteit voor Film en Theater (SZFE) wilde overdragen aan een vzw. De studenten bezetten toen wekenlang tevergeefs de gebouwen van hun school, totdat ze uiteindelijk verwijderd werden vanwege de verstrengde coronamaatregelen.

In 2018 deed zich een soortgelijk incident voor. Toen moest de Central European University (CEU), opgericht door filantroop en Orbán-criticus George Soros, na een lange juridische strijd met de Hongaarse regering haar activiteiten in het land noodgedwongen stopzetten. De regering-Orbán voerde toen een wetswijziging door om de werking van Amerikaans-geïnspireerde universiteit, die in de hoofdstad Boedapest zetelde, te bemoeilijken. In de tussentijd werden genderstudies uit alle curricula van het hoger onderwijs gebannen.

Oppositie gefnuikt

Dat de problemen dieper liggen dan het onderwijs alleen, is allang duidelijk. Orbán maakt dan ook zelf geen geheim van het programma dat hij probeert te verwezenlijken. De eerste maatregel die zijn regering in 2010, toen Fidesz aan de macht kwam, ondernam, was de rechters van het Grondwettelijk Hof vervangen door eigen sympathisanten. Vervolgens perkte Orbán de macht van dat hof aanzienlijk in, zodat het de plannen van de regering onmogelijk nog kon dwarsbomen.

Ondertussen ziet de EU met lede ogen aan hoe Orbán zijn invloed verder uitbreidt over alle aspecten van het maatschappelijke leven. Zo kreeg de persvrijheid al rake klappen en ook op de economie lijkt de regering haar greep steeds meer te verstevigen. Nu moet dus ook het onderwijs eraan geloven. Voor andersdenkenden en minderheidsgroepen (bijvoorbeeld transgenders) bestaat er steeds minder plaats.

Dat dissidente stemmen steeds minder de kans krijgen om aan bod te komen, beaamt ook Gábor Győri, politiek analist bij Policy Solutions, een denktank in Boedapest. 'Fidesz heeft een enorm grote invloed verworven op televisie en pers. Er bestaan nog maar zeer weinig onafhankelijke mediakanalen. Zij zijn vooral via het internet actief, maar missen zo een gigantisch deel van hun doelpubliek.'

De EU kwam, zag en zweeg

Volgens de Global Democracy Index van Brits weekblad The Economist is Hongarije, dat op de 56ste plaats staat, een 'gebrekkige democratie'. Wanneer de democratie op dergelijke wijze onder druk komt te staan, richten de meesten hun ogen op de Europese Unie. Toch lijkt die laatste niet in staat om de situatie snel om te keren.

'De EU mist harde mechanismen om lidstaten te straffen die haar waarden met de voeten treden', verklaart Győri. 'De EU had eigenlijk al in 2010 moeten optreden, maar hoopte toen dat alles vanzelf zou overwaaien. Nu lijkt er nog weinig enthousiasme te bestaan om de situatie, die ondertussen volledig uit de hand gelopen is, op te lossen.'

Vanwege de unanimiteitsvereisten kunnen Polen en Hongarije elkaar bovendien steunen met wederzijdse veto's: telkens wanneer er aan één van hen een sanctie wordt opgelegd, kan de andere tegenstemmen, en vice versa.

De verankering van een ideologie

In het voorjaar van 2022 trekken de Hongaren weer naar de stembus. Voor het eerst in elf jaar lijkt het ook werkelijk mogelijk dat het Hongaarse politieke landschap zal veranderen. Op basis van opiniepeilingen lijkt het een nek-aan-nekrace te zullen worden: eind april haalden zowel de alliantie van de oppositie, met boegbeeld Gergely Karácsony, de burgemeester van Boedapest, als de rechtse coalitie 48% in de verkiezingspeilingen. Is er dan eindelijk beterschap op komst?

Győri blijft sceptisch. 'Het probleem is dat Fidesz sinds 2010 allerlei maatregelen heeft verankerd in zogenaamde kardinale wetten, die slechts met een tweederdemeerderheid kunnen worden gewijzigd. Zelfs als Orbán de verkiezingen zou verliezen, zal een groot deel van zijn politieke erfenis als een blok aan het been van de nieuwe regering blijven hangen.'

De financiering van het hoger onderwijs is daarvan een perfect voorbeeld. Overheidssubsidies zullen door de nieuwe wet in handen komen van private vzw's die beheerd worden door vertrouwelingen van Orbán. De mogelijkheden van de regering om toezicht te houden op de uitgaven van de universiteiten zullen zeer beperkt zijn. Op die manier kan Fidesz ook bij een nederlaag haar invloed behouden.

Bovendien uitte de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) al in 2014 in een rapport haar ongerustheid over de eerlijkheid van de toenmalige parlementsverkiezingen. Campagne- en financieringsregels plaatsten Fidesz en haar politieke tegenstanders niet op gelijke voet, waardoor eerlijke oppositievoering haast onmogelijk werd.

'Oppositiepartijen werden toen voor bijna elke minuscule overtreding op het matje geroepen, terwijl Fidesz er, op een paar uitzonderingen na, in slaagde uit het vizier van de autoriteiten te blijven, hoewel het regelmatig veel zwaardere overtredingen beging', verduidelijkt Győri. 'Bovendien is het zeer de vraag of Orbán bij een nederlaag de macht zomaar zal overdragen. Ik ben er niet zeker van of alles in dat geval op een ordentelijke manier zal verlopen.'

Eten of opgegeten worden

In Hongarije bestaat er opvallend weinig openlijk verzet tegen de ontwikkelingen van het voorbije decennium. 'Er beweegt heel weinig tussen de bevolking', beaamt Balogh. 'Dat komt deels door de eenzijdige berichtgeving. Hongarije kent het hoogste sterftecijfer van heel Europa wat betreft Covid-19, maar het enige waarover men op televisie spreekt is de vaccinatiecampagne, die wel degelijk vlot verloopt. Daarnaast wordt er continu bericht over hoe slecht andere landen de crisis aanpakken.'

Anti-EU propaganda lijkt een dagelijks nieuwsfeit geworden te zijn geworden. Dat bevestigt ook Győri: 'Men beweert voortdurend dat de EU Hongarije wil kapotmaken als soevereine staat en wil doen volstromen met migranten. De EU zou duidelijke grenzen moeten trekken en meteen sanctionerend moeten optreden wanneer bepaalde rode lijnen worden overschreden, maar dat gebeurt gewoonweg niet.'

Uiteindelijk lijkt Orbán hetzelfde te doen als zijn communistische voorgangers. Hij maakt daar overigens helemaal geen geheim van. Onder het motto 'eten of opgegeten worden' probeert Orbán de zogenaamde vernietiging van Hongarije door wat hij 'links' noemt, te voorkomen. Tegelijkertijd wordt iedereen die niet binnen de ideologie van Fidesz past door hem tot die fractie gerekend.

Stap voor stap heeft Orbán het voorbije decennium zijn greep over hele staatsapparaat weten te vergrendelen. 'Alles gebeurt geleidelijk en over de jaren heen', vertelt Győri. 'Orbán wacht steeds op het ideale moment om toe te slaan en zijn invloed verder uit te breiden. Zo dreigen de mensen de grote puzzel in zijn geheel uit het oog te verliezen.'

Ondertussen worden de laatste puzzelstukjes gelegd. Hongarije lijkt op weg naar een autoritair regime en het wordt steeds moeilijker om die op hol geslagen stoomtrein nog te ontsporen.