Turkije: democratie of dictatuur?

Is Turkije nu een democratie of is het definitief afgegleden naar een dictatuur? Het antwoord is niet simpel 'ja' of 'nee', daar is iedereen het over eens. 'Het is nog altijd een systeem met de formele kenmerken van een democratie', zegt Dirk Rochtus, professor internationale politiek aan de KU Leuven/Campus Antwerpen, voorzichtig. 'Maar dan toch wel met structurele fouten.'

'Het land is geen van beide', bevestigt Dries Lesage, als professor verbonden aan het Gentse Instituut voor Internationale Studies. 'Turkije lijkt op een democratie met een meerpartijenstelsel, verkiezingen en een tamelijk pluralistische pers, maar dat is grotendeels een façade.'

'De formele democratische instellingen zoals verkiezingen zijn er nog wel', gaat Rochtus verder, 'maar ze staan onder zware druk.' Mete Öztürk, voormalig hoofdredacteur van Zaman België, spreekt in dat verband dan weer van een 'democratuur': 'Erdogan is legitiem verkozen, maar zijn autoritaire regeerstijl, de afschaffing van de scheiding der machten en het feit dat zowat alle media door de staat gestuurd worden, maakt dat we bijna kunnen spreken van een dictatuur.'

Continuïteit of breuk?

Over het feit dat Turkije absoluut geen volwaardige democratie genoemd kan worden, is er dus een vrij grote consensus. Over de vraag of de figuur Erdogan zo een echte breuk met het verleden betekent, is er heel wat minder unanimiteit. 'Sinds 2011, toen de AKP-partij (de partij van Erdogan, red.) een absolute meerderheid haalde, staat alles in het teken van Erdogans machtsuitbreiding', aldus Öztürk. 'Het land is er de voorbije drie jaar enorm op achteruitgegaan op vlak van democratie.'

'Turkije is altijd een autoritair gestuurde democratie geweest', stelt Rochtus echter. 'Machtshebbers probeerden altijd al op een forse manier hun inzichten er door te drukken, ook de kemalisten (aanhangers van Atatürk, de eerste president van de Republiek Turkije, red.) vroeger. Omdat zij zich echter meer op het Westen richtten, bleven wij wat blind voor de middelen die men toen gebruikte.'

'Turkije is vooral een land dat al decennialang gekenmerkt wordt door een verschrikkelijke machtsstrijd, en de laatste jaren is die gewoon nog erger geworden', schetst Lesage pessimistisch. 'Alle machtsgroepen in het land hebben in het verre en recente verleden naar ondemocratische middelen gegrepen en een vuil spel gespeeld.'

'Er is continuïteit in die zin dat de verschillende politieke groepen elkaar nog steeds niet vertrouwen', gaat hij verder, 'en dat de democratische instellingen zoals justitie geen garanties bieden op veiligheid. Ofwel ben je aan de macht en ben je zeker van bescherming, ofwel sta je bloot aan vervolging.'

De aantrekkingskracht van Erdogan

Is er dan geen enkel verschil tussen Erdogan en zijnvoorgangers? Toch wel, stelt Rochtus: 'Hij voert een veel radicalerepolitiek dan vroegere politieke groepen dat deden. In het verleden was er tochmeer de mogelijkheid tot debat en was er meer persvrijheid. Dat is nu niet meer het geval.' Ook Öztürk benadrukt het stijgende gebrek aanpersvrijheid in het land: 'Alle media worden nu door de staatgestuurd.'

In het verleden slaagde ook geen enkele machtsgroep in het land, of dat nu kemalisten of gülenisten waren, erin om zich gedragen te weten door de 'gewone' Turken, de meer gelovige volksmassa van Anatolië. 'Bij de doorbraak van de AKP in 2002 had je voor het eerst in de moderne geschiedenis een beweging die, zeker vanaf de verkiezingen 2007, de helft van bevolking achter zich heeft', zegt Lesage. 'Die legitimiteit is een zeer belangrijk verschil met vroegere politieke elites.'

Waar komt die grote legitimiteit nu vandaan? 'Erdogan is een meesterstrateeg. Hij gebruikt ook goed de trauma’s van het volk om angst te zaaien', meent Öztürk. Rochtus onderscheidt drie aantrekkingsfactoren: 'Hij heeft de vrome moslims onder de Turken weer een stem gegeven, de economie aangezwengeld en van Turkije weer een regionale macht gemaakt.'

En zeker dat laatste wordt volgens Lesage in het Westen vaak over het hoofd gezien: 'Als je kijkt naar wat er geopolitiek rond Turkije allemaal gebeurd is de voorbije jaren, en naar de manier waarop het Westen zich daar gemengd heeft, is het vanuit een Turks perspectief helemaal niet zo vreemd om voor een ongebonden koers te gaan en zich regionaal te willen manifesteren.' De Turkse grootmacht heeft dus al een turbulente geschiedenis achter de rug, en het lijkt er niet beter op te worden in de toekomst.