Timothy Garton Ash: ‘We weten niet langer wat het verhaal is dat we willen vertellen met Europa’

In de schaduw van het Europees parlement te Brussel biedt de Britse historicus ons een inzicht in het Europa van nu, en drukt hij ons meteen een missie in de handen: ‘Keep fighting the good fight for Europe!’

Europa heeft net de Wapenstilstand achter de rug. Als je het Europa van honderd jaar geleden naast dat van nu legt, wat zijn dan de belangrijkste verschillen?

'In 1918 hebben we geen lessen getrokken uit de Eerste Wereldoorlog. Vandaag hebben we lessen getrokken uit twee wereldoorlogen. Ik vond president Macron heel eloquent over dat onderwerp. Churchill zei ooit dat democratie de slechtste regeringsvorm is, met uitzondering van alle andere regeringsvormen. Ik zeg graag dat dit Europa het slechtst mogelijke Europa is, met uitzondering van alle andere Europa's die al geweest zijn. Er is dus veel mis mee, maar als je een beter Europa kan vinden, kan je daarnaartoe werken.'

Maar er is ook wel vooruitgang geboekt?

'Immense vooruitgang. Kort gezegd is dit Europa het beste Europa dat we al gehad hebben in de geschiedenis van het continent. Die verwezenlijkingen zijn nu duidelijk bedreigd. Volgens mij is dit een moment van existentiële crisis voor de Europese Unie - met de combinatie van Brexit, Poetin, Trump, de onopgeloste eurocrisis, die we nu gemanifesteerd zien in de dramatische situatie in Italië, en nationalistisch populisme over het hele continent. Voeg daarbij het feit dat jullie generatie zich nog niet zichtbaar gemobiliseerd heeft om de verwezenlijkingen van de EU te verdedigen. Dat is volgens mij een echt probleem, want het kan plots te laat zijn.'

Onze generatie is nog niet op straat gekomen. Waarom?

'You tell me!'

Misschien zijn er zodanig veel aspecten aan het verhaal dat het onduidelijk is waartegen of waarvoor we op straten moeten komen. Mijn vraag is dan, waar moeten de prioriteiten liggen? Wat is het eerste dat bereikt moet worden om vooruit te gaan?

'Ik snap je punt, maar jij zit niet in de regering - jij beheert de EU niet. Het is niet aan jou om te beslissen hoe we de crisis in de eurozone moeten aanpakken. Wat ik zou willen van jullie generatie, is dat jullie populisten en nationalisten in eigen land aanpakken. Dat is volgens mij wat het meest ontbreekt tot nu toe - niet het verdedigen van Europa hier in Brussel, maar wel Europa verdedigen in onze eigen nationale politiek.'

Hoe moet dat dan? Want er is veel onenigheid over wat het nu betekent om Europeaan te zijn.

'Het is niet enkel onenigheid. Wat het betekent om Europeaan te zijn, zal altijd gecontesteerd zijn. Ik denk dat het ondertussen duidelijk is dat de band tussen inwoner van een land en Europeaan zijn geen of/of-verhaal is, maar een en/en-verhaal. In die zin is de Europese identiteit een tweede of hogere identiteit. Maar je stelt opnieuw de vraag, wat moet ik doen? Wanneer populistische politici Europa veroordelen aan de hand van leugens en fake news en demagogie, dan moet je hen van antwoord dienen. Door middel van een demonstratie, door ze uit te nodigen op je universiteit en ze via dat platform uit te dagen, door rechtstreeks met politici te praten, of zelfs door met je ouders te praten. Sommige van hen zullen ook populistisch stemmen, aangezien het een generatieconflict is.'

Wat is dan het verhaal dat verteld moet worden? Of, anders gezegd, wat is dan het positieve verhaal van Europa?

'Zoals we in het Engels zouden zeggen, we have lost the plot. We weten niet langer wat het simpele verhaal is dat we eigenlijk willen vertellen met Europa. Volgens mij is het oude verhaal over vrede nog steeds belangrijk. Maak jezelf niet wijs dat vrede voor altijd veiliggesteld is in Europa. Er is een grote oorlog geweest in het voormalige Joegoslavië, er was het conflict rond de Krim, en er woedt nog steeds een conflict in Oost-Oekraïne. Het is dus niet redelijk om te stellen dat er geen oorlog is in Europa, en dat die er ook niet meer zal komen.'

'Daarnaast waarderen mensen echt de levensstandaard en levenskwaliteit die we in Europa hebben opgebouwd over de laatste 70 jaar. Ze waarderen ook de vrijheid om te werken, studeren, reizen en leven over heel Europa. Om die prestaties te verdedigen, hebben we een sterker Europa nodig. We moeten maar kijken naar hoe succesvol Russische desinformatie is geweest in het beïnvloeden van het Brexitreferendum en de Europese verkiezingen, of naar hoe China verdeelt en heerst in verschillende Europese landen om te begrijpen dat we niet kunnen berusten. Als we geen sterker Europa bouwen om onze eigen belangen te verdedigen, dan zullen die uitgehold worden.'

Zoals u zelf zegt is de mogelijkheid om in het buitenland te kunnen studeren een enorm privilege. Het zorgt er ook voor dat we ons sneller als Europeaan zullen identificeren. Toch heeft niet iedereen die kans om bijvoorbeeld op Erasmus te gaan.

'Dat is een cruciaal punt. Een van de grote liberale ideeën sinds de jaren 60 is dat we meer mensen hogere studies willen laten afwerken - typisch werd gemikt op zo’n 50 procent. Dus dat hebben we gedaan, met als onbedoeld resultaat dat onze samenleving in tweeën gespleten is, tussen zij die naar de universiteit zijn gegaan, een meer globale mindset hebben en voorstander zijn van open samenlevingen, en tussen zij die achtergelaten zijn, zich serieus benadeeld voelen - genegeerd en overmatig bemoederd door de elite uit de metropool.'

'We moeten hard zijn voor populisme en haar oorzaken. Een deel daarvan is Europa verdedigen, en wat we verwezenlijkt hebben, maar een ander deel is de zorgen van beide partijen ter harte te nemen. Dat betekent onder andere betere jobs. Hoe doen we dat, is de vraag. Het betekent ook wat Macron recent zei - het idee van de natie niet laten aan de populisten, maar duidelijk te stellen dat we een liberaal Europees patriottisme willen, eerder dan een niet-liberaal etnocentrisch nationalisme. Het zijn de anti-Europeanen die we moeten aanspreken.'

Wie moet het liberale verhaal gaan vertellen nu Merkel vertrekt?

'Weet je, ten eerste ben ik er niet van overtuigd dat politici, laat staan bureaucraten, de beste mensen zijn om verhalen te vertellen. Auteurs, geschiedkundigen en dichters kunnen dat, en Merkel is geen storyteller. Ze is veel zaken, maar een verteller van verhalen is ze niet. Macron wel - hij is niet enkel briljant en gepassioneerd, maar bij momenten ook echt vrij diepzinnig. Macron heeft het over iets heel interessants - le tragique de l’histoire. Een terugkeer van de tragiek. Het gevoel dat alles in gevaar is. Deze tragique de l'histoire begrijpen, helpt ons om opnieuw toegewijd te werken aan een beter Europa.'

Dus Macron dan maar?

'Hij is één iemand die het kan doen. Daarnaast ziet het er op dit moment beroerd uit. Aan de andere kant blijft Groot-Brittannië tegen het eind van het jaar mogelijk in de EU na een tweede referendum. Dit behoort nu ook politiek tot de mogelijkheden. Wat betreft de Europese verkiezingen ben ik er zeker van dat de nationalistische populisten genre Viktor Orban het goed zullen doen, maar als ALDE (de liberale fractie binnen het Europees Parlement, red.) en En Marche! een goede campagne kunnen hebben, is er toch een significante pro-Europese hervormingsgezinde factie in het Parlement, en dus ook in de verschillende geledingen van de EU. Een derde mogelijkheid is dat we een nieuwe Duitse regering zullen krijgen. Het is overduidelijk dat Merkel haar termijn niet zal uitzingen. De Duitse SPD is nu al aan het bedisselen wanneer ze het schip kunnen verlaten - waarschijnlijk kort na de verkiezingen. In de herfst is er dan mogelijks een Jamaïca-coalitie - christendemocraten, vrije democraten en groenen. Het is, met andere woorden, mogelijk - niet waarschijnlijk, maar mogelijk - dat er een samenloop komt van nieuw leiderschap in de EU, een nieuwe regering in Duitsland en een verlengd verblijf van Groot-Brittannië.'

Wat is dan de volgende stap?

'Dan moeten er een aantal zaken tegelijk gebeuren. Het is duidelijk dat de basisfouten in het ontwerp van de eurozone aangepakt moeten worden. Er moet ook een immigratie- en asielbeleid komen, een budget, een coherent economisch beleid, een beter buitenlandbeleid … dat is het moeilijke deel. Het makkelijke deel is simpelweg om de bevolking te overtuigen van het feit dat Europa zijn job doet. Dat de Europese Unie effectief iets doet en afwerkt. Daarvoor zijn de communicatieskills van de drie of vier mensen aan de top cruciaal.'

Hoe belangrijk zou het zijn als Groot-Brittannië toch beslist om te blijven?

'Dat zou een fantastisch moment zijn. Historisch zelfs. Als Groot-Brittannië, traditioneel zo eurosceptisch, nog eens opnieuw zou kijken en beslissen om te blijven … Volgens mij onderschat men op het continent de impact van Brexit op het Europese project, vooral op lange termijn. Groot-Brittannië zal niet zoals Noorwegen zijn, onafhankelijk en toch niet. Als de Britten vertrekken, zullen ze volledig vertrekken. Dat zou heel slecht zijn voor Europa. Anderzijds, wat een opportuniteiten komen er als ze wel blijven!'

De incorporatie van LGBTQI-rechten is een van de pijlers van het progressieve Europa, maar het is ook een heet hangijzer als het aankomt op het vinden van een consensus. Veel lidstaten staan er weigerachtig tegenover.

'Klopt. Dit is verbonden met het idee dat onze samenlevingen in tweeën gesplitst zijn. Beeld je in dat je een bejaarde vrouw bent in een klein Pools dorpje: sinds 1989 is alles veranderd. Daarbovenop krijg je plots homorechten en allerlei andere LGBTQI-rechten. Het is dus een conservatieve reactie daartegen. Er is gewoon te veel, te snel, en Europa komt gelijk te staan met multiculturalisme en immigratie en homorechten. We moeten die rechten ook verdedigen, want ze zijn essentieel voor wat Europa is, maar we moeten ook de reactie daartegen begrijpen. Met andere woorden, wat we niet moeten doen, en te vaak wel doen, is deze mensen afschrijven als reactionaire fossielen, racisten of seksisten. We moeten begrijpen waar die gedachten vandaan komen en die zorgen aankaarten.'

Hoe gaan we het best in dialoog met dergelijke conservatieve partijen?

'Je kan niet om de wet heen. Laat me een voorbeeld geven. Veel christenen geloven op basis van hun lectuur van de Bijbel dat homoseksualiteit een zonde is. De vraag is, mogen ze dat zeggen? Mijn mening is met stip 'ja!'. Dat is namelijk deel van hun vrijheid, de vrijheid om verschillende meningen te verkondigen. Anderzijds mogen ze niet zomaar activistisch propaganda maken tegen homoseksuelen. Maar als we hen niet toestaan om reactionaire of conservatieve meningen te uiten, dan zullen ze geheid voor de populisten gaan stemmen. Het is niet per toeval dat populisten constant politieke correctheid veroordelen. Recent nodigde de Oxford Union nog Alice Weidel uit van het AfD. Daar kwam groot protest tegen en uiteindelijk werd het afgelast. Dat is volgens mij exact hoe het niet moet. Je moet dat soort mensen uitnodigen, zolang ze niet rechtstreeks oproepen tot geweld of echt te extreem zijn.'

Wat moeten we als Europeanen verwachten van de band met de Verenigde Staten - het gaat niet enkel om Trump, neem ik aan?

'Dit is het punt: Trump is een walgelijk mens. Zijn beleid is gevaarlijk voor de wereld, en we hebben gelijk om er tegen in opstand te komen. Maar je kan Europa niet verenigen tegen de Verenigde Staten. Dat is keer op keer geïllustreerd. De VS is te krachtig, en er zijn te veel banden tussen de VS en de Europese lidstaten. Wat we nu moeten doen, is meer doen voor onszelf en wachten op een betere president. Tot dan kan er ook veel gebeuren. In de lagere geledingen van de Trump-administratie zijn er vrij redelijke mensen, en zolang de ‘Twitter Line’ niet bereikt wordt, het moment waarop Trump begint te tweeten, is er vrij veel mogelijk.'

Hoe behoud je als historicus het overzicht in dit soort tumultueuze tijden, waarin elke dag anders lijkt?

'Soms beschrijf ik wat ik doe als history of the present. Uiteraard weten we niet hoe het verhaal zal eindigen en wat de gevolgen zullen zijn. Wat we wel kunnen, is bepaalde trends identificeren. In Brussel is er nog steeds de neiging naar een soort onvermijdelijkheid, naar een teleologisch denken. "Dit is hoe de geschiedenis gaat, Europese integratie gaat vooruit, honden blaffen, de caravan trekt verder. Er zijn problemen langs de kanten, of het nu de eurozone of populisme is, maar we gaan rustig verder".'

'Wat historici zeggen is "wees niet te zeker van je stuk". De geschiedenis van Europa is een geschiedenis van pogingen tot vereniging, en dan opnieuw desintegratie. Op dit moment, rationeel bekeken, moeten we zeggen dat we in een fase van Europese desintegratie zitten. Niet integratie. Ik vind het heel nuttig om die afstandelijke analyse te kunnen maken.'