Tegen de Stroom in: Vechten tegen valse geruchten

“De tijd van zwijgen moet voorbij zijn! Het kan tenslotte ook jouw dochter of vriendin zijn.” Dat stond in een Facebookstatus die in december 2015 meer dan honderd keer werd gedeeld. In dat bericht van een jonge man uit de Duitse stad Treuchtlingen stond te lezen dat een tienjarig kind was verkracht door een vluchteling. De man riep op om zijn status te delen en om iets te ondernemen, want “het gaat toch om onze cultuur en ons vaderland”.

Net als duizenden anderen zag journalist Hubert Stanka, van de lokale krant Treuchtlinger Kurier, het bericht tussen zijn meldingen. Hij belde naar de politie en die liet hem weten dat er niets van waar was.

“De politie ging naar de persoon die de status had gepost en ze lieten hem de status verwijderen. Daardoor was het bericht maar enkele uren online. De politie opende ook een zaak tegen de bedenker van het gerucht,” vertelt journalist Stanka. “Zo’n loos gerucht over een verkrachting door een vluchteling deed een half jaar geleden al eens de ronde in onze stad. Dat verscheen zonder enige aanleiding op Facebook.”

De valse geruchten uit Treuchtlingen zijn geen alleenstaande gevallen. In heel Duitsland doen er honderden zulke onwaarheden de ronde. Daarom creëerden Lutz Helm en Karolin Schwarz in januari 2016 de site hoaxmap.org. Op die website zie je een kaart met daarop de locaties van geruchten waarvan lokale media bewezen dat ze vals zijn. Zo zie je bij Treuchtlingen links naar de twee artikels die Stanka schreef over de vermeende verkrachtingen.

Hoaxmap

Lutz Helm is een softwareontwikkelaar en Karolin Schwarz werkt voor een krant en als vrijwilliger in een vluchtelingencentrum. Samen begonnen ze hoaxmap.org in hun vrije tijd, omdat ze de noodzaak voelden om de wildgroei aan geruchten over vluchtelingen tegen te gaan.

“Hoaxmap helpt om de discussie over vluchtelingen en migratie op een objectievere manier te voeren. Het politieke debat gaat nu over het sluiten van de grenzen of de deportatie van vluchtelingen. Maar in dat debat worden leugens gebruikt,” vertelt Helm.

Momenteel staan er 371 valse geruchten op de kaart, waarvan het merendeel uit Duitsland en 39 uit Zwitserland en Oostenrijk . “Veel van die geruchten gaan over verkrachtingen,” zegt Helm. “Dat vind ik het meest walgelijke. Echte slachtoffers van een verkrachting worden vaak niet geloofd. Het verspreiden van valse geruchten over verkrachting schaadt hen dus ook.”

Prostitutie

De geruchten gaan naast verkrachtingen ook over andere criminele feiten. De redactie van de lokale krant Main-Echo kreeg bijvoorbeeld een lezersbrief met de volgende vraag: “Waarom schrijven jullie niet over de overval op een postkantoor in Aschaffenburg, gepleegd door een asielzoeker?” De redactie contacteerde de politie. Die liet weten dat er wel een ruzie zonder strafbare feiten was geweest tussen een postbeambte en een Syriër, maar van een overval was zeker geen sprake.

In het café vlakbij dat postkantoor hebben de stamgasten niets gehoord over een overval. Dat valse gerucht lijkt gelukkig niet echt rond te gaan. In het postkantoor zelf spreek ik de man die in aanvaring kwam met de Syriër. Hij bevestigt dat er geen overval was. De verklaring voor zijn woordenwisseling met de asielzoeker wijt hij aan “hun mentaliteit” en “dat er in bepaalde religies minder regels zijn”.

In het katholieke Beieren werd een ander gerucht verspreid bij een Benedictijnerklooster in Scheyern. Het ging echter om een zeer onkatholiek gerucht. Iemand had vlakbij het klooster affiches opgehangen die de indruk gaven dat ze gemaakt waren door een groep die asielzoekers ondersteunt.

De affiche riep vrouwen op om zich aan te melden om “betaalde seks te hebben met deze jonge bronstige mannen”. “Denk aan je christelijke roeping” en “liever vrijwillig dan met geweld” waren de argumenten voor deze oproep tot prostitutie. De tekst stond vol schrijffouten en de verspreide exemplaren werden snel verwijderd door de politie, die een onderzoek opende.

In Scheyern vraag ik in een supermarkt of mensen het gerucht hebben gehoord. Ook hier blijkt niemand er iets over te weten. De ware toedracht van die honderden loze geruchten is moeilijk te achterhalen, maar ze hebben ongetwijfeld een negatief effect op de beeldvorming rond vluchtelingen.

Vooroordelen

Die twee geruchten hebben mogelijk niet veel mensen bereikt, maar dat is niet altijd het geval. In Treuchtlingen lazen duizenden mensen het Facebookbericht en soms wordt de wansmakelijke achterklap zelfs verspreid door politici in functie. “We weten dat een tiental geruchten expliciet genoemd werden in officiële berichten van politici van de extreemrechtse partij Alternative für Deutschland,” weet Helm.

De strijd van Hoaxmap tegen de valse geruchten valt dan ook niet bij iedereen in goede aarde. “Karolin kreeg al de verwensing dat ze zelf verkracht zou moeten worden. We krijgen ook bedreigingen toegestuurd. Tegenstanders hebben ons adres al proberen te achterhalen, maar daarop waren we voorbereid,” is Helm gerust. “Maar de echte bedreiging zijn rechtse bewegingen zoals Pegida (een anti-Islambeweging die in 2014 in Dresden werd opgericht, red.), die ook geruchten verspreiden. Dat is geen bedreiging voor ons als persoon, maar voor de hele samenleving.”

De strijd van hoaxmap.org krijgt echter ook steun uit politieke hoek. Het ministerie van Migratie en de socialistische minister van Justitie van Duitsland tweetten bijvoorbeeld over de site: “Feiten in plaats van vooroordelen.”

Media

Niet alleen politieke bewegingen, maar ook de media spelen een cruciale rol in het tegengaan of net het verspreiden van geruchten. “Een aantal lokale kranten onderzoekt de geruchten zeer ernstig en daarvoor zijn we hen dankbaar,” zegt Helm. “Maar het loopt ook vaak mis in de Duitse pers.”

“Persberichten waarin de politie naar getuigen zoekt, worden vaak gebracht alsof de feiten daadwerkelijk gepleegd zouden zijn. Dat het onderzoek nog loopt, wordt niet genoeg benadrukt. Later volgt vaak een rechtzetting, maar het ontkrachten van een gerucht krijgt nooit dezelfde aandacht als het gerucht zelf.”

“De populariteit van berichten over criminaliteit die mogelijk gepleegd is door migranten of vluchtelingen, is een ander probleem. De media verdienen geld uit advertenties en clicks, dus brengen ze meer zulke berichten,” oordeelt Helm.

Als lokale journalist probeert Stanka niet mee te gaan in die tendens en zijn steentje bij te dragen in de strijd tegen de geruchten. Hij is de oprichters van Hoaxmap dan ook dankbaar: “Het is een zeer handig en noodzakelijk hulpmiddel voor mij en mijn collega’s. Maar tegelijkertijd is het eng.”

Helm ziet Hoaxmap zelf als een langetermijnproject. “We kunnen ermee stoppen als er geen geruchten meer de ronde doen over vluchtelingen,” zegt hij half cynisch. “Vanuit Zweden en Spanje is er trouwens al interesse om iets soortgelijks op te zetten.”