Studeren in de cel: 'Je kan gewoon­weg niet op je gemak leren'

Overbevolking in gevangenissen is al langer dan vandaag een heet hangijzer in de Belgische politiek. De Belgische Staat heeft over de jaren heen een hele resem aan veroordelingen door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens opgepot, vanwege het schenden van diverse mensenrechten in haar vaak mensonterende behandeling van gevangenen.

In hun uitzichtloze situatie is contact met de buitenwereld voor veel gedetineerden een opkikker. Als ze ondertussen nog iets kunnen bijleren, is dat mooi meegenomen. In veel Belgische gevangenissen worden daarom opleidingen georganiseerd, waar gedetineerden vrijwillig aan kunnen deelnemen.

Zeventig cent per les

In tegenstelling tot de meerderheid van de Belgische gevangenissen kampt Leuven Centraal niet met een overbevolkings­probleem. 'Hier kunnen gedetineerden hun jaren op een normale manier uitzetten', vertelt Danny Lemmens, lesgever in de gevangenis Leuven Centraal. 'Let op, zo'n cel is wel echt klein. Maar bijna iedereen heeft hier zijn eigen cel, met een tv, een koelkastje, een kookplaat, …'

Danny is een lichtpuntje in het vaak monotone leven van gedetineerden. Elke dinsdag en woensdag geeft hij, in een van de computerlokaaltjes van Leuven Centraal, de module 'Cijfergegevens Verwerken' aan twaalf gedetineerden. 'Ik doe die job al vijftien jaar, er zitten ook mannen bij  al vijftien jaar in mijn klas zitten. Sommigen halen hun diploma in de gevangenis, maar voor velen is het eerder een vorm van bezigheidstherapie.'

Naast bezigheidstherapie kunnen de lessen zelfs een bron van inkomsten zijn voor de leerlingen. 'Het is de enige plek die ik ken waar mensen zeventig cent per uur krijgen om les te volgen', zegt Danny. 'Het is voor sommige mensen hun enige manier om inkomsten te vergaren, hoe klein ze ook zijn.'

De gevangenispopulatie in Leuven Centraal bestaat uit mensen die reeds veroordeeld zijn, en vaak voor meerdere jaren vastzitten. Dat zorgt voor een zekere gemoedsrust bij de gedetineerden, aldus Danny. 'Vanaf hun straf wordt uitgesproken, weten ze dat ze er het beste van zullen moeten maken.'

Al vormt de heterogeniteit van de groep wel een uitdaging voor lesgevers. 'Er zijn mensen tussen van alle uithoeken van de samen­leving. Sommigen kunnen heel goed met de computer overweg, anderen zijn halve analfabeten. Maar toch lukt het me om hun dingen bij te leren.'

Waar Leuven Centraal een gevangenis is voor veroordeelde gedetineerden, is de Leuvense Hulpgevangenis voornamelijk een arresthuis, een type gevangenis waar personen verblijven die nog niet veroordeeld zijn, doorgaans in afwachting van hun proces. 'Die mannen lopen daar allemaal op de tippen van hun tenen van de onzeker­heid', vertelt Danny. 'Ik heb daar ook even les gegeven, de sfeer is daar volledig anders. Ik had zo ooit bijna een aanvaring met een gedetineerde, gelukkig is er toen op tijd een cipier tussengekomen.'

'Als ik binnenkom, voel ik me meteen in een andere wereld, een ongemakkelijke wereld.' Al is werken in de gevangenis niet helemaal kommer en kwel, verzekert Danny. 'Ik kom ondertussen goed overeen met een paar van die mannen. Zo is er een zeventiger die me onlangs vroeg om foto's van zijn vijftien jaar jongere Braziliaanse vriendin in sexy lingerie af te printen.' Of hij dat ook gedaan heeft? 'Aan de pastoor, waar hij ook goed mee overeenkomt, kon hij zo iets niet vragen, hè?'

Op vakantie

Er komt heel wat kijken bij het organiseren van onderwijs in gevangenissen. Veiligheids­risico's moeten gerijmd kunnen worden met het recht op onderwijs, wat niet altijd evident is. Op dat kruispunt tussen onder­wijs en justitie — twee ministeries die niet bekendstaan om hun vlotte communicatie en bovendien op een ander beleidsniveau liggen aangezien onderwijs een Vlaamse bevoegd­heid is, en justitie een federale — bevindt zich VOCVO, de vzw die van de Vlaamse overheid de taak heeft gekregen onderwijs te organiseren in de Vlaamse gevangenissen.

Merel De Maeseneer, onderwijscoördinator voor Leuven Centraal, legt uit wat VOCVO doet. 'Wij geven zelf geen les, maar we zorgen ervoor dat leerkrachten hun vakken kunnen aanleren binnen de muren.' Dat doen ze in samenwerking met Ligo, een netwerk van 13 Centra voor Basiseducatie in Vlaanderen en Brussel die volwassenen zonder diploma secundair onderwijs ondersteunen bij het versterken van hun vaardigheden, en CVO, het Centrum voor Volwassenenonderwijs.

VOCVO faciliteert op die manier een uitgebreid aanbod aan opleidingen, dat elk jaar uitbreidt. 'We zorgen voor Digitale Geletterdheid, lessen Nederlands, beroepsopleidingen, tweedekansonderwijs, …', aldus Merel. Dieuwke Goedemé, onderwijscoördinator in de gevangenis van Mechelen voegt toe dat de taalopleidingen heel populair zijn: 'Mensen leren Spaans of Italiaans, voor wanneer ze op vakantie zouden gaan.'

Ook hier is het type gevangenis van belang: 'Voor mensen in voorhechtenis organiseren we enkel korte opleidingen, van 40 of 60 uur. In arresthuizen zit je immers elke week met een heel andere populatie', vertelt De Maeseneer. 'Daar zitten de klassen ook altijd vol. In strafhuizen ('gewone' gevangenissen, red.) daarentegen dunt de groep doorheen het jaar meestal wat uit. Mensen komen vrij of verliezen interesse.'

Naar de rechtbank

In 2018 startte de gedetineerde Big Mama* (B.M.) een gerechtelijke procedure op, waarbij hij samen met vijf anderen voor de burgerlijke rechtbank toegang tot Toledo wou afdwingen. 'Het is een lange strijd geweest', vertelt hij. 'De meerderheid van de gedetineerden durft het niet aan om tegen de staat te procederen, uit angst om eventuele gunstmaatregelen zoals uitgangen en voorwaardelijke invrijheidstelling in het gedrang te brengen.'

'Waar eerst het evidente argument werd geopperd dat onbeperkte internettoegang een onbeheersbaar veiligheidsrisico zou inhouden, zorgde de coronapandemie ervoor dat er een telefoontoestel op cel werd geïnstalleerd, die ook via het internet werkte', blikt B.M. terug. 'Voor de rechter was het dan ook niet duidelijk wat nu net het veiligheidsrisico inhield.'

B.M. en zijn vijf 'partners in crime' wonnen de rechtszaak. Vijf van hen hebben intussen via creditcontracten zo'n driehonderd studiepunten gesprokkeld, de zesde heeft zijn middelbaar diploma behaald en begon dit jaar aan zijn KUL-traject. 

Ze zijn de enigen in Leuven Centraal die een universitaire opleiding volgen, en de enigen met - weliswaar beperkte - toegang tot het internet. Op de vraag of internettoegang een grote meerwaarde is, antwoordt B.M. droogjes 'Deuh… Kun jij zonder?'

Een universitair diploma behalen in de gevangenis is niet vanzelfsprekend. 'De grootste moeilijkheid is zelfdiscipline, een tweede is dat je weinig tot geen feedback kan krijgen van proffen en medestudenten', vertelt B.M.. 'Uiteindelijk is de KU Leuven niet voorzien op gedetineerde studenten. Daar staat dan wel tegenover dat wat er voor ons gedaan kan worden, ook gedaan wordt. Zeker over Stuvo en de respectievelijke studiebegeleiders kan ik alleen maar lovend spreken.'

Hij wisselt af tussen zijn cel en andere ruimtes om te studeren. 'Soms motiveert het lokaal je omdat je er met je medestudenten zit, soms kan je zelfs de ademhaling van de ander niet verdragen. Frustraties worden in detentie altijd veel feller ervaren.'

Komaf met het verleden

Iedereen is het eens over de belangrijke rol die een diploma of zelfs maar het volgen van een opleiding kan spelen in het reïntegratieproces van een ex-gedetineerde. 'Het volgen van zo'n opleiding kan heel wat helpen om vervroegd vrijgelaten te worden', zegt Danny. 'Het laat zien dat je aan jezelf wil werken en wil vooruitgaan in het leven.'

'De samenleving vindt diploma's heel belangrijk', vertelt Merel. 'Maar het gaat verder dan dat, veel gedetineerden hebben al heel hun leven een gevoel van falen. Wanneer ze een diploma of attest in handen krijgen, zie je ze even helemaal opleven.' Ook Dieuwke ziet er het nut van in: 'Gedetineerden leren hoe ze verantwoordelijkheid moeten opnemen tijdens de lessen. Zo worden ze heel wat sociale vaardigheden bijgebracht.'

Voor Big Mama zit de motivatie dieper dan enkel het behalen van een diploma. 'Ik kom uit een marginaal gezin met een pak schulden, drank-, misbruik- en geweldproblematieken en zonder een echt vast adres', vertelt hij. 

'Op mijn veertiende had ik al meer dan dertig scholen gezien. Op een gegeven moment heeft mijn achtergrond me ingehaald en kwam ik in de gevangenis terecht.' Voor hem is het behalen van een diploma deels komaf maken met zijn verleden, zo wil hij een voorbeeld zijn voor jongvolwassenen die niet geïntegreerd zijn in de maatschappij.

'Iemand die in de gevangenis zit wordt door andere mensen vaak bestempeld als een slechte mens', zucht Lemmens. 'Terwijl iedereen wel eens stommiteiten uithaalt. Maar het zijn en blijven mensen, met hun eigen dromen en talenten.'

Overbevolking

Enkele cijfers: in maart 2025 waren er zo'n 13.000 gedetineerden in België, terwijl er maar plaats is voor 11.020. Tweeduizend mensen zonder bed dus. De gevangenis van Gent, een van de ergste gevallen van België, heeft een capaciteit van 234 mensen. In 2024 telde het wekelijkse gemiddelde 449 gedetineerden. Dat zorgde voor een onhoudbare situatie, met 51 gedetineerden die in december 2024 op de grond moesten slapen.

In het arresthuis van Mechelen is er normaal gezien plek voor 84 mensen, één per cel, vertelt Goedemé. 'In de meeste cellen is er echter een stapelbed neergezet, het arresthuis draait de facto dus op dubbele capaciteit. Dat is nog zonder de personen die op een matras op grond slapen meegerekend.'

Zulke volle cellen en bijkomend een gebrek aan mentale en fysieke rust hebben een groot effect op studenten in de gevangenis. 'In de monocellen (cellen voor één persoon, red.) in Mechelen heeft iedereen misschien wel een bed, maar er is nog steeds maar één bureau en één stoel. Dan kun je gewoonweg niet op je gemak leren.'

'Om te kunnen leren, moet je openstaan', beaamt De Maeseneer. 'Dat wordt heel moeilijk in een omgeving waar je constant onder stress staat. Hoe meer mensen er zijn op zo'n kleine oppervlakte, hoe meer stress.'

Dat overbevolking voor stress zorgt, kan B.M. alleen maar beamen. 'Studeren in een arresthuis, zoals toen ik net begon, en waar je met drie man in een kamertje van twee op vier moet vertoeven is op zijn zachtst gezegd heel stresserend. Iemand die afkickt van heroïne is geen bron van rust.'