Studentenprotesten in Servië: vier maanden van verzet tegen corruptie en autoritarisme

Sinds het dak van het stationsgebouw in Novi Sad op 1 november instortte, trekken Servische studenten al vier maanden massaal de straat op. Wat begon als een herdenking voor de vijftien – inmiddels zestien – slachtoffers, groeide uit tot een bredere aanklacht tegen de corruptie in het land.

Na de gewelddadige aanval op een vreedzaam protest ter nagedachtenis aan de slachtoffers, waarbij studenten van de Faculteit Dramatische Kunsten in Belgrado werden mishandeld door hooligans in zwarte hoodies, ontstond een golf van protesten en blokkades.

'Het ongeluk in Novi Sad staat symbool voor hoe de overheid omgaat met publieke werken. Niet de kwaliteit maar wel het verrijken van de politieke klasse is prioriteit', zegt professor Peter Vermeersch, gespecialiseerd in internationale en Europese studies, die de situatie in Servië opvolgt.

De studenten eisen volledige transparantie over de wederopbouw van het station, vervolging van degenen die hen en hun professoren aanvielen, intrekking van aan­klachten tegen demonstranten en een twintig procent hoger budget voor staatsuniversiteiten. Maar achter deze vier eisen schuilt een diepere hoop op structurele verandering: echte democratie en een einde aan de corruptie.

Geweld

Volgens een enquête van het Centrum voor Onderzoek, Transparantie en Verantwoording in februari steunt tachtig procent van de Servische burgers de studenteneisen grotendeels. Een derde geeft zelfs aan de afgelopen drie maanden aan een protest te hebben deelgenomen.

Maar deelnemen is niet zonder risico, benadrukt de Servische studente journalistiek Jovana Otlokan, die zelf al verschillende keren meeliep: 'Tijdens de demonstraties worden mensen geslagen en wordt er zelfs ingereden op de menigte. Een vriendin van mij belandde daardoor in het ziekenhuis.'

'Aanhangers van de regerende partij worden betaald om de studentendemonstranten met hun auto's weg te duwen, terwijl ze doen alsof ze ergens dringend moeten zijn,' zegt Ana Devic, een sociologe uit Marseille die geboren is in Novi Sad. De link met de regering werd al snel duidelijk. 'Eind januari werden vier mannen gefilmd terwijl ze een overheidsgebouw verlieten met honkbalknuppels, waarna ze een groep studenten aanvielen tijdens de demonstraties in Novi Sad en een jonge vrouw zwaar verwondden', vertelt Devic.

Op 15 maart protesteerden naar schatting 275.000 tot 300.000 mensen, een van de grootste protesten in de geschiedenis van Servië. 'Alles verliep vreedzaam dankzij de goede organisatie van de studenten,' zegt Devic. Toch eindigde de massale protestactie op een negatieve noot: 'Een onbekend wapen, vermoedelijk een verboden sonisch kanon (dat zendt geluidssignalen uit om de protesterende massa op te schrikken, red.), veroorzaakte paniek, waarna de demonstratie werd beëindigd. Het regime ontkent dat er zo'n wapen gebruikt werd.'

Ook waar en wanneer er niet geprotesteerd wordt zijn de gevolgen voelbaar. 'Veel scholen zijn gesloten, en terwijl niet-protesterende leerkrachten gewoon worden uitbetaald, ontvangen degenen die wel protesteren geen loon', getuigt Otlokan. 

Electorale autocratie

Naast de protestmarsen worden meerdere faculteiten bezet. Tal van studenten wonen, slapen en eten er, en elke maandag, woensdag en vrijdag om 18 uur vindt er een vergadering plaats. Tijdens deze bijeenkomsten beslist iedere student mee over bijvoorbeeld het organiseren van nieuwe protesten door zijn of haar hand op te steken. 

'Er zijn geen studentenleiders die door buitenlandse machten worden aangestuurd, zoals de overheid beweert', zegt Otlokan. 'Dat is pure propaganda om de protesten voor de eigen publieke opinie in een negatief daglicht te plaatsen', bevestigt professor Europese politiek Steven Van Hecke.

'De echte democratie vind je op de faculteiten, niet bij de overheid', zegt Otlokan. 'In werkelijkheid is er in Servië één partij die alles in handen heeft.' Dat is de conservatieve Servische partij SNS van huidig president Aleksandar Vučić, die in mei al acht jaar aan de macht zal zijn. 

Van Hecke legt uit: 'Servië heeft een hybride systeem met uiterlijke kenmerken van een democratie, maar is afgedwaald naar een electorale autocratie.' Volgens Otlokan is dat de reden dat er weinig politieke betrokkenheid is onder de bevolking. 'Burgers hebben het gevoel dat er toch niemand is om op te stemmen.'

'Stemmen worden bovendien gemanipuleerd', zegt Devic. 'De regerende partij betaalt haar aanhangers om nieuwe kiezers te werven in een piramidesysteem van betalingen: afhankelijk van de 'resultaten' krijgen mensen banen, diensten of geld aangeboden.' Volgens haar heeft het regime dit systeem geperfectioneerd. 'Sommigen ontvangen zelfs geld om complete bejaardentehuizen naar de stembus te brengen.'

Kaartenhuis

Minister van Transport en Infrastructuur Goran Vesić diende kort na de ramp in november zijn ontslag in, premier Milos Vucevic volgde in januari. Of de rest van de regering zal aftreden, is onduidelijk. 'Het kan het begin van het einde zijn. Zodra de bevolking doorheeft dat de leider niet zo sterk is als zij dachten, kan alles als een kaartenhuis instorten', zegt Van Hecke.

Maar het kan beide kanten opgaan, waarschuwt Van Hecke: 'Het kan leiden tot meer democratie, of de repressie kan alleen maar sterker worden, zoals we in Georgië zagen.' Daar vonden eind vorig jaar hevige anti-regeringsprotesten plaats, die gewelddadig onderdrukt werden.

Devic betwijfelt of de president zal aftreden. 'Enerzijds is er veel enthousiasme; het zijn de grootste demonstraties in lange tijd en vooral de solidariteit onder de studenten geeft hoop. Anderzijds is er veel onzekerheid', zegt ze. Dat komt doordat er nog geen alternatief is voor het huidige bestuur. 'Er ontbreekt een sterke oppositie, en we kunnen niet verwachten dat de studenten zelf een nieuw politiek front zullen vormen', legt Devic uit. 

Haar hoop? 'Dat er verdere mobilisatiefasen volgen en dat studenten de krachten bundelen met delen van de politieke oppositie.' De kans op een nieuwe politieke macht is klein. 'Wel is het mogelijk dat een fractie binnen de bestaande partij zich afsplitst van de heersende partij', zegt Devic. 'Maar ook zij blijven verbonden met de huidige corruptie.'

'In kleine steden door heel Servië zijn hoopvolle nieuwe ontwikkelingen zichtbaar, waar burgers samenkomen om lokale partijbazen uit gemeentehuizen en politiebureaus te verdrijven, hen bekogelen met eieren en luidkeels de misdaden opsommen waarvoor zij de partijleiders aangeklaagd willen zien', gaat Devic verder. 'Het is waarschijnlijk dat de studentenmarsen de mensen deze nieuwe moed hebben gegeven.'

Corruptie

Van Hecke benadrukt de corruptie in het land. 'Het rondgaan van contant geld, wat corruptie doet vermoeden, en de lange wachtlijsten vallen op, maar vooral het Belgrade Waterfront-project springt in het oog.’ Dit grootschalige stadsproject, gestart in 2014, moest de hoofdstad nieuw leven inblazen met een luxe winkelcentrum, een 1,8 km lange promenade en tal van luxewoningen.

Vanwege het gebrek aan transparantie en de onteigening van bewoners en kleine bedrijven groeide het al snel uit tot een symbool van de corruptie onder president Vučić. 'Rijke Serviërs kopen er spookappartementen, vermoedelijk gaat het om een grote witwasoperatie', zegt Van Hecke.

Een ander voorbeeld van controverse is de lithiummijn in het westen van Servië, de grootste in Europa, waarvan de opening in 2028 verwacht wordt. 'De bevolking wantrouwt de overheid en vreest dat de mijnopbrengsten naar de regering zullen vloeien in plaats van naar de bevolking', legt Vermeersch uit.

Daarnaast zijn er zorgen over het ontginningsproces en de milieu-impact. Het lithiumproject lokte in 2021 al massale protesten uit en werd vervolgens stopgezet. In januari 2024 werden de plannen echter hervat, wat opnieuw tot felle weerstand leidde.

Dat past in een bredere economische bezorgdheid van de bevolking. 'Mensen vrezen dat Servië economisch de verkeerde kant op gaat en wordt leeggeroofd door machthebbers', zegt Vermeersch. Het werkloosheidspercentage in Servië bedroeg 8,3 procent in 2023, wat anderhalf keer hoger is dan in België. 

Ook Otlokan maakt zich zorgen: 'Veel mensen verhuizen naar het buitenland voor betere werkmogelijkheden. Als journalist zou ik hier beginnen tegen het minimumloon, dat ligt tussen de vierhonderd en vijfhonderd euro per maand.'

Europese Unie

Servië is kandidaat-lidstaat van de Europese Unie, maar op Europese steun kunnen de studenten voorlopig niet rekenen. 'De aandacht is nu vooral gericht op Oekraïne en Gaza', verklaart Van Hecke. 'Bovendien maakt de partij van president Vučić als lid van de EVP deel uit van het Europese establishment, waardoor hij rechtstreeks toegang heeft tot Europese toppolitici.'

'De teleurstelling over de EU groeit, vooral na de lauwe reactie op de gemanipuleerde verkiezingen van vorig jaar.' Bij de huidige studentenprotesten blijft een krachtig Europees signaal uit, in tegenstelling tot de steun voor de demonstraties in Georgië. 'Mensen hebben het gevoel dat de EU niet echt geeft om de democratie in Servië', concludeert Devic.