Richard Wagner klinkt in Oxford niet als muziek in de oren

'Richard Wagner is een moeilijke kunstenaar om van te houden.' Zo begint het artikel "Reappraising Richard Wagner", dat voor heel wat controverse heeft gezorgd bij de studentenpopulatie van de universiteit van Oxford. Studentenmagazine Cherwell heeft het stuk intussen verwijderd, maar de gemoederen zijn duidelijk nog niet bedaard.

Het stuk is niet van een bijzondere kwaliteit en lijkt vrij onschuldig. De auteur begint met een erkenning van Wagners dubieuze morele reputatie, benoemt zijn antisemitische essay Das Judenthum in der Musik, de joodse stereotypen in zijn opera's en de populariteit die zijn muziek genoot bij nazi's, waaronder Adolf Hitler zelf.

Ergens in het midden keert de auteur zijn kar. 'Waarvoor ik Wagner liever zou herinneren, zijn niet zijn vooroordelen, maar zijn muziek.' Het is een klassiek argument: we moeten de kunst van de kunstenaar scheiden. In de tweede helft van het artikel doet de auteur het voorspelbare en looft hij de muziek van de grootmeester.

Daags na de publicatie op 25 januari was het artikel onvindbaar. Op sociale media regende het negatieve reacties. Voor Cherwell zat er niets anders op dan het artikel te verwijderen.

'Geen platform voor antisemitisme'

Misha*, een student filosofie, politiek en economie aan de universiteit en zelf joods, was onverbiddelijk voor het stuk: 'Het stuk op zichzelf is zonder twijfel antisemitisch. Het mag misschien het "kunst-versus-kunstenaar-debat" hebben willen verkennen, maar pleitte in plaats daarvan Wagner en twee van zijn meest controversiële werken, de Ring-cyclus en Parsifal, vrij.'

In een post op Facebook deze donderdag excuseerden de hoofdredacteurs van Cherwell zich voor de publicatie. Ze meenden niet op de hoogte te zijn van het artikel, maar hebben inmiddels gesproken met de betrokken redacteurs 'om duidelijk te maken dat dit soort content niet aanvaardbaar is en dat Cherwell geen forum is voor een debat dat het lijden van de joodse gemeenschap delegitimeert, noch dat ooit zal zijn'.

Het studentenmagazine zal in samenspraak met vertegenwoordigers van de joodse gemeenschap nieuwe richtlijnen opstellen om antisemitisme te weren. Intussen zijn de betrokken redacteurs op non-actief gezet, in afwachting van de resultaten van een intern onderzoek.

Veel studenten waren niet gesust door deze verklaring. 'Ik begrijp niet hoe een redactie niet op de hoogte kan geweest zijn van een artikel dat gepitcht, geredigeerd, goedgekeurd (waarschijnlijk door meer dan één persoon) en gepubliceerd was op hun website', schrijft een student filosofie en theologie. Een ander beweert dan weer dat er bij Cherwell 'een groter probleem is dan "gewoon" wat jonge redacteurs die antisemitische opvattingen een platform willen geven'.

De meeste reacties op sociale media wezen niet aan waarom het stuk precies antisemitisch was. Voor de enkelingen die dat wel deden, waren het vooral de toon van het stuk en de disproportionele aandacht voor de muziek die kwaad bloed zetten.

Cherwell weigerde in te gaan op een verzoek om verdere commentaar.

'Vergezocht'

'Ik zie weinig intrinsiek antisemitisme in de composities van Wagner en ik denk niet dat iemand meer of minder antisemiet is geworden door ze te zien of te horen', zegt Freddy Mortier, professor aan de UGent en auteur van de recente biografie Richard Wagner: De man die opera voor het volk maakte.

Volgens Mortier moeten we een onderscheid maken tussen de geschriften van Wagner en zijn muziekstukken. Zo is er het beruchte Das Judenthum in der Musik, een essay dat de componist in 1850 schreef als reactie op de populariteit van 'joodse muziek' bij het Duitse publiek. Daarin fulmineerde hij in de eerste plaats tegen Felix Mendelssohn, een joodse componist die met zijn begeleiding van Shakespeares Een midzomernachtsdroom furore had gemaakt. 'Mendelssohn, die hij met naam noemt, schreef volgens Wagner mooie muziek, maar was onvoldoende geassimileerd in de Duitse context', meent Mortier.

Die karakterisering - een goede, maar inauthentieke muzikant - groeide op zijn beurt uit tot een nieuw stereotype: de wagneriaanse jood. Het meest sprekende voorbeeld vinden we in de roman Trilby (1894) van George du Maurier, waarin de joodse muzikant Svengali een jonge vrouw hypnotiseert om van haar een beroemde zangeres te maken en munt uit haar te slaan. Zijn talent wordt met lovende woorden beschreven, maar hij en zijn kompaan Gecko zijn ook 'verwaande, kortzichtige joden' en 'dwepers met de afschuwelijke, donkere tijd van het geloof'.

Een andere muzikale grootheid was Giacomo Meyerbeer, een jood waaraan Wagner een gruwelijke hekel had. 'De wagneriaanse opera is in zekere zin ontworpen als een anti-Meyerbeer-opera', aldus Mortier. Het essay, oorspronkelijk uitgegeven onder een pseudoniem, kreeg in 1869 een nawoord, waarin Wagner - in eigen naam - klaagde over hoe zijn carrière door joden was gedwarsboomd.

Naast de geschriften zijn er de gargantueske opera's, zoals de Ring des Nibelungen, Die Meistersinger von Nürnberg en Parsifal. Daarvan is het volgens Mortier moeilijker te zeggen of Wagner er intentioneel antisemitische boodschappen in heeft verwerkt: 'In de opera's vind je alleen maar antisemitisme als je het gaat zoeken onder een loep. Alleen als je het werk echt goed kent, kan je zeggen dat bepaalde passages in het libretto doen denken aan het traktaat.'

De associatie tussen joden en kapitalisten werd in Wagners jaren door zo ongeveer iedereen gemaakt. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de rijke joodse dwerg Alberich uit de Ring wel eens wordt aangedragen als joods stereotype. Voor Gustav Mahler was het een duidelijk stereotype, maar volgens Mortier is het 'moeilijk te bepalen'. Wat wel duidelijk is: 'De Ring gaat over het kapitalisme, dat door machtsdrang en geldhonger menselijke relaties verwoest.'

Stellingnames over antisemitisme in Parsifal vindt Mortier dan weer 'behoorlijk vergezocht', net als gelijkaardige uitspraken over het personage Beckmesser in Die Meistersinger von Nürnberg. Over die laatste merkte Wagner zelfs tegen zijn vrouw Cosima op dat het verwonderlijk was dat tijdgenoten hem net hier voor afkeurden, na alle haatdragende geschriften en uitspraken.

Een maestro misbruikt

Buiten Wagner om zijn studenten verontwaardigd over het feit dat Daniel Barenboim, een beroemde Israëlische pianist en dirigent, wordt geciteerd om het standpunt van de auteur kracht bij te zetten. Als eersteklas Wagner-dirigent was Barenboim de eerste om een stuk van Wagner op te voeren in Israël, wat tot op de dag van vandaag strikt verboden is.

'Het artikel misbruikte zorgvuldig gekozen citaten van Barenboim om Wagner vrij te pleiten, waarbij het de genuanceerde mening van de maestro uit zijn context haalde en naar een context voerde van ronduit slechte smaak', stelt Misha, een student.

Het artikel stelt ook dat 'Hitler Wagners muziek gebruikte in concentratiekampen als re-educatie', een these die veel lezers onderschreven. Dat is volgens Mortier, die onderzoek deed naar de zaak, niets meer dan 'quatsch'.

Aantijgingen van antisemitisme kennen aan de universiteit een lange geschiedenis. Het laatste noemenswaardige voorval was in 2016, toen de Oxford University Labour Club werd beschuldigd van antisemitisme nadat het zijn sympathie had uitgedrukt voor de Israeli Apartheid Week, een controversiële pro-Palestijnse campagne. Datzelfde jaar nam de universiteit de International Definition of Antisemitism aan, die ze in december 2020 nog eens uitdrukkelijk herhaalde op aanraden van de minister van Onderwijs.

In een reactie benadrukt de Campaign Against Antisemitism, een Britse actiegroep, het belang van deze definitie: 'Antisemitisme aan universiteiten is een uiterst belangrijk punt voor de joodse gemeenschap, en het is noodzakelijk dat universiteiten de Definition overnemen, en dat ze de Definition dan gebruiken wanneer er antisemitische incidenten gebeuren.' Over het artikel zelf wou de actiegroep niets kwijt.

*Misha is een gefingeerde naam.