Peter Vermeersch: 'Ik zie interessante parallellen tussen Zelenski en Churchill'

Op de derde verdieping van de campus Sociale Wetenschappen ontmoeten we Peter Vermeersch. Achter zijn bureau staat een imposante boekenkast, gevuld met zowel academische als literaire werken. Beide zijn voor hem wezenlijk als academicus. Hij schijnt een genuanceerd licht op de huidige situatie tussen Rusland en Oekraïne. Een kroniek van een aangekondigd conflict.

Toen u naar de KU Leuven trok bent u Slavistiek gaan studeren. Waar is die interesse voor Oost-Europa ontstaan?
Peter Vermeersch: 'Dat heeft een biografische achtergrond. Ik was zeventien toen de Berlijnse muur viel en heb dat zeer actief meegemaakt. Toen het IJzeren Gordijn verdween werd een hele nieuwe wereld toegankelijk, dat sprak me enorm aan. Ik wilde die wereld ontdekken.'

'Ik wilde in de eerste plaats Oost-Europese talen leren, in de hoop met mensen in het voormalige Oostblok te kunnen communiceren. Aangezien men in de meeste voormalige Oostbloklanden Slavische talen sprak, was de keuze voor Slavistiek snel gemaakt.'

De richting Slavistiek bestaat nu niet meer aan de KU Leuven. Is die richting minder populair geworden sinds de val van de Muur?
'Slavistiek was voor ik begon een kleine richting met slechts een handvol studenten. In het begin van de jaren negentig nam dat aantal opeens erg toe. Het was dus zeker een toptijd voor Slavistiek en Oost-Europastudies, ook al stonden die richtingen nog maar in hun kinderschoenen.'

'De jaren negentig waren in Oost-Europa een chaotische maar ook hoopvolle tijd. Er gebeurde van alles rondom ons en het was moeilijk in te schatten welke richting het zou uitgaan. Maar je voelde in elk geval dat het de moeite was deze regio te bestuderen.'

U bent via Krakau en Harvard toch weer in Leuven beland. Waarom bent u teruggekeerd naar de KU Leuven?
'Ik heb hier altijd graag gestudeerd en graag onderzoek gedaan, maar ook toeval heeft een rol gespeeld. Er moet toevallig een positie zijn waar je net geschikt voor bent. Momenteel is het de trend dat wanneer je een academische carrière wil uitbouwen, je zeer mobiel moet zijn.'

'Privéredenen hebben ook meegespeeld. Mijn vrouw wilde hier blijven wonen en ik heb hier ook veel vrienden en familie. Ik was tot op zekere hoogte bereid mobiel te zijn, maar ik had geen zin om bijvoorbeeld in de VS te gaan wonen. Die opportuniteit heeft zich even voorgedaan, maar Europa vond ik toch aantrekkelijker.'

Een crisis van gemiste kansen

Als slavist en politicoloog staat u ongetwijfeld zeer dicht bij de Oekraïnecrisis. Raakt het u persoonlijk?
'Zeker. Ik heb veel collega's uit die regio in de loop der jaren goed leren kennen. Het gaat dan om mensen uit zowel Oekraïne als Polen of Rusland. Sommigen zijn echt vrienden geworden. Zij kijken vanuit verschillende perspectieven naar dit conflict.'

'Zo ken ik mensen die niet meer terug naar hun thuisland kunnen. Een collega uit Oekraïne die volgend jaar onder mijn supervisie komt werken als postdoc bijvoorbeeld. Zij zat in Slovenië voor haar werk en plande om volgend jaar onderzoek te doen in Oekraïne. Dat wordt nu ontzettend moeilijk.'

'Vorige week had ik nog een heel lang gesprek met een collega uit Rusland. Dat is dan weer een heel andere situatie. Zij doet nog steeds onderzoek rond genderstudies aan de Europese Universiteit van Sint-Petersburg, maar voelt de hete adem van het regime in de nek. Ze heeft het gevoel dat onderzoek rond dat thema in Rusland nu onmogelijk is geworden.'

Hoe zou u vanuit uw achtergrond het conflict in Oekraïne analyseren?
'Verschillende perspectieven zijn mogelijk. We zijn geneigd om het conflict op zeer korte termijn te bekijken, namelijk vanaf de val van de Muur en het uiteenvallen van het Sovjetimperium. Maar het is ook nuttig om het te zien in de grotere context van het uiteenvallen van de grote multinationale rijken zoals Oostenrijk-Hongarije. De Sovjet-Unie was in zekere zin een poging om het grote Russische rijk samen te houden.'

'Je kan het conflict ook bekijken vanuit een dekolonisatie-perspectief. In elke postkoloniale context ontstaat de tendens om na te denken over nationale identiteit. Net dat was voor Rusland een groot probleem na de val van de Sovjet-Unie: het verlies van imperiale identiteit in de schaduw van het ontstaan van nieuwe nationale staten. Poetin reikt nu terug naar dat imperiale verleden van Rusland.'

'Maar het is tegelijk goed om in gedachten te houden dat het huidige conflict niet in de eerste plaats om geschiedenis draait. Het verleden wordt eerder aangewend om een bepaalde politiek in het heden te kunnen voeren. Poetin gebruikt het als een retorisch instrument om zijn acties te framen en te kunnen aanpraten aan de Russische bevolking. In essentie gaat het om een land dat een ander land aanvalt zonder enige ernstige aanleiding.'

'Poetin doet er alles aan om dat te verdoezelen en er een soort proxy war tussen het westen en het oosten van te maken. Dat is als een soort self fulfilling prophecy gaan fungeren. Maar het conflict verandert voortdurend en krijgt steeds een nieuwe betekenis.'

Was het conflict dan te vermijden, of toch eerder onafwendbaar?
'De figuur van Poetin was uiteraard niet te voorspellen. Maar er zijn in de jaren '90 een aantal kansen verkeken. Eind jaren '90 had het Westen het idee dat het zelf niet moest veranderen en dat het enkel maar verder moest uitbreiden. Dat is een te simpel uitgangspunt geweest. Het besef dat ook West-Europa moest veranderen om het nieuwe evenwicht tussen Oost en West vorm te kunnen geven, was er te weinig.'

'Daarnaast is er nooit een Marshallplan geweest voor de ex-Sovjet-republieken. Waarschijnlijk vanuit het idee dat die landen zich net zoals Duitsland na WOII een nieuwe start zouden willen maken uit schaamte voor het verleden. Maar de situatie kan men eerder vergelijken met die van Duitsland na WOI. Er was enorm veel rancune en mensen hadden het gevoel dat ze niet mee op de kar van de welvaart mochten springen.'

'Het Westen dacht dat een oorlog vermeden kon worden door een goede handelsrelatie op te bouwen met Rusland. Maar dat heeft duidelijk niet gewerkt bij het autocratische regime van Poetin. Het heeft niet gezorgd voor een gedeelde ideologie en visie op de democratie. Blijkbaar werkt het net omgekeerd. Je wordt meegesleurd in het autocratisch denken van degene met wie je handel voert.'

Zullen die verkeerde keuzes en gemiste kansen uiteindelijk een existentieel probleem vormen voor de NAVO en de EU?
'Het ironische aan dit conflict is dat de samenwerking tussen de NAVO-landen net groter is geworden. Landen die vooraf neutraal waren, zijn nu zelfs geïnteresseerd in samenwerking met de NAVO. Dat komt voor Rusland retorisch handig uit, maar stond zeker niet op hun verlanglijstje. Daarnaast zien we dat landen zoals Duitsland in wapens beginnen te investeren. Iets wat tot een jaar geleden nog ondenkbaar was.'

'Ook binnen de Europese Unie lijkt het op korte termijn samenwerking te stimuleren en voor een hechter Europa te zorgen. Een potentieel gevaar voor Europa blijft echter het nationalisme, wat de Europese integratie en veiligheidssamenwerking zal blijven tegenwerken. De nieuwe vluchtelingencrisis kan op lange termijn een existentiële dreiging worden voor de EU. In latere fases van die crisis zal Polen zich niet langer welwillend blijven opstellen en zullen populisten en nationalisten opnieuw veld proberen te winnen.'

Welke rol speelt nationalisme in Oekraïne?
'De ironie van het conflict is dat Poetin het Oekraïense nationalisme niet heeft bestreden, maar het net heeft doen ontstaan. Oekraïne is een groot land en de bevolking is er zeer divers. Als Poetin in één iets geslaagd is, is het om de Oekraïners het gevoel te geven dat ze tot dezelfde natie behoren.'

Is het effect van de bombardementen dan vergelijkbaar met de Duitse 'Blitz' op Groot-Brittannië tijdens WOII?
'Ja, eigenlijk wel. Er zijn ergens ook interessante parallellen tussen Zelenski en Churchill. We zien hoe Zelenski zich omvormt van een vrij populistische politicus tot een ware oorlogsleider. Ook Churchill was een politicus die in vredestijd niet erg opviel, maar in oorlogstijd enorme capaciteiten bleek te hebben en erin slaagde een sterk imago te creëren.'

Minderheden: een vergeten sleutelrol

U bent gespecialiseerd in de rol van minderheden in de politiek. Welke rol spelen zij in de Oekraïnecrisis?
'Een van de manieren waarop de minderheden een rol spelen, is in de framing van het conflict vanuit Rusland. Namelijk als een manier om de Russischtalige of de etnisch Russische minderheid te verdedigen. Nu is het nog maar de vraag of de Russische regering werkelijk in zit met het lot van de Russen in Oekraïne.'

'In de loop van de 20^ste eeuw zagen we reeds hoe landen conflicten probeerden te legitimeren aan de hand van een soort verwantschap tussen de natie en het conflictland waar die lotgenoten een minderheid vormen. Voornamelijk in Oost-Europa is die retoriek veel gebruikt bij conflicten. Tot nu zijn die echter nooit zwaar ontspoord, behalve dan op de Balkan.'

'Het uiteenvallen van Joegoslavië was een prelude op het huidige conflict. Daar werd ook die minderheden-retoriek gebruikt om een conflict aan te zwengelen en de politieke macht te grijpen. Die soortgelijke problematiek zien we nu opnieuw in Oekraïne. Het valt trouwens ook niet los te zien van het nationalisme zoals we dat in West-Europese landen kennen.'

Waarom is er zo weinig aandacht voor hun rol in oorlogen?
'Hoewel conflicten vaak in de naam van de minderheden wordt gevoerd, worden ze meestal snel vergeten. Ik heb veel gewerkt rond Roma-gemeenschappen over heel Europa. Er zijn bijvoorbeeld ook Roma-gemeenschappen in Oekraïne, die zich al dan niet eerder Russisch of Oekraïens voelen. Hun verhaal wordt niet verteld, maar ze zijn wel medeslachtoffer. En wanneer ze vluchten worden ze vaak gezien als Roma, of als etnische minderheid, en niet als Oekraïense vluchteling.'

Heeft Rusland de ambitie om de Russische volkeren te verenigen en de minderheden buiten te werken?
'Poetins ideeënwereld rond het creëren van een groot Rusland strookt niet met de realiteit op het terrein. Hij streeft vooral zijn eigen machtspositie na en zijn plaats in de geschiedenisboeken. Dat zie je ook aan de theatrale contexten waarin hij vergadert en persconferenties geeft, met op de achtergrond standbeelden van tsaren. Het gaat hem daar meer over dan om die Russischtalige bevolking van de Donbas-regio of de Krim.'

Er werd vaak gedacht dat Poetin aan de Donbas zou stoppen, maar als uw analyse klopt eindigt hij daar waarschijnlijk niet?
'Het is moeilijk om in zijn hoofd te kijken, maar mocht het op een bezetting van heel of een substantieel deel van Oekraïne uitdraaien, lijkt het voor Poetin niet meteen makkelijker te worden. Zijn plan om het regime in Kiev te doen kantelen lukte niet. Daarom ligt zijn focus nu op het zuiden en de Donbas.'

'De huidige oorlog is niet ontstaan uit vijandschap tussen verschillende volkeren, nationaliteiten of etnische groepen. Maar het heeft wel het antagonisme versterkt tussen de Russen en de Oekraïners. Om dan vanuit een politieke hoek een situatie te creëren die mensen weer bij elkaar brengt zal zeer moeilijk zijn.'

'De wonden die nu worden geslagen zullen ontzettend moeilijk te genezen zijn. Je ziet het in de reacties van mensen uit Oekraïne die vroeger ook geen voorstander waren van Poetin, maar de Russen toch als een broedervolk beschouwden. Nu zijn ze vooral haatdragend geworden ten opzichte van de gewone Rus, omdat die volgens hen niet voldoende in opstand komt tegen Poetin.'

Literaire zijsprong

Naast uw werk als academicus schrijft u ook poëzie en literaire essays. Wat motiveert u om het af en toe over een totaal andere boeg te gooien?
'De essays en literaire non-fictie die ik schrijf, liggen in het verlengde van mijn academisch werk. Het gaat vaak over dezelfde onderwerpen, maar dan op een andere manier verteld. Het geeft me de kans om met een grotere gevoeligheid voor stijl en taal te schrijven. Ik vind die zaken nogal belangrijk.'

'Het is niet altijd makkelijk om wetenschappelijk onderzoek te vatten in glasheldere en toegankelijke teksten. Academici die voor een breder publiek willen schrijven of willen bijdragen tot het publieke debat doen dat dan vaak enkel via opinieartikels in de krant. Dat is nogal beperkend. Er zit daar nog een groot veld tussen opiniestuk en academisch artikel. Ik vind het belangrijk me op dat veld te bewegen, om te zien wat daar mogelijk is.'

Probeert u dan de onderwerpen uit uw academisch werk behapbaarder voor te stellen?
'Het gaat niet zozeer over behapbaar. Het gaat over het helpen creëren van inzicht. Dat is géén simplificering. Net dat is een hele klus. Het is niet makkelijk om een verhaal helder en mooi te brengen en toch geen afbreuk te doen aan de complexiteit van het onderwerp.'

Kunnen poëzie en literatuur zaken oplossen waar de politiek geen antwoord op heeft?
'Volgens mij wel. Poëzie kan ook een soort van reportage zijn, en een inkijk bieden in wat waar aanvoelt en relevant is, dingen die misschien geen uitdrukking kunnen krijgen in een academisch boek of essay. Net omdat onze innerlijke gevoelswereld en onze dagelijkse interacties te complex zijn om helemaal in gebruikelijke taal te vatten. Poëzie zoekt de randen van de taal op en kijkt wat aan die rand nog mogelijk is.'

'Poëzie kan dus zeker iets zeggen over de maatschappij waarin wij leven. Zo werkte ik een tiental jaar geleden mee aan het project Neem bijvoorbeeld graniet: De Europese grondwet in verzen. Er was toen veel gebakkelei over een Europese grondwet, die uiteindelijk op referenda is stukgelopen en verveld is tot een "Constitutional Treaty". Zo’n juridische tekst zegt weinig over hoe bijzonder en wonderlijk het eigenlijk is om tot een grensoverschrijdende gemeenschap te behoren.'

'Net al die mensen samen, dat is de Europese Unie. Als het niet lukt om die gemeenschap te vatten in een juridische tekst, dan lukt het misschien wel met poëzie. We hebben toen uit heel Europa dichters bijeengezocht en hen gevraagd gedichten te schrijven over "het gevoel om bij Europa te horen". Die gedichten werden gepresenteerd als een grondwet: met een preambule en artikels, waarbij bij elk artikel een gedicht was.'

Zouden volgens u meer academici en wetenschappers literatuur of poëzie moeten omarmen?
'Ik vind diversiteit in de academische praktijk heel belangrijk. Er zijn verschillende manieren om aan onderzoek te doen of om over onderzoek te spreken. Voor mij draait het hier op uit, gewoon omdat ik me daar het meest in thuis voel. Als ik enkel met academische teksten zou bezig zijn, zou mijn creativiteit niet genoeg aan bod komen.'

Ziet u het dan vooral als persoonlijke expressie, of toch eerder als een plicht om zo veel mogelijk mensen te bereiken?
'Ik zie het wel een beetje als een opdracht. Maar het is niet alleen een opdracht of een beroep, het is ook gewoon wat ik graag doe, als mens. Ik hoef niet het beroep van dichter te hebben om gedichten te kunnen schrijven. Alles wat ik doe, heeft te maken met hoe ik in het leven sta.'

'In onze maatschappij wordt onze identiteit vaak herleid tot wat we professioneel doen. Alsof wij slechts radertjes mogen zijn in een grote economische machine. Ik vind dat erg beperkend.'

'Student zijn betekent toch ook niet dat je alleen maar studeert en dat al je activiteiten gericht moeten zijn op het voorbereiden van je beroepsleven? Je bent "student" maar je voelt je toch ook meer dan enkel dat?'