Ook academici moeten kant kiezen in het conflict

Op 4 maart ondertekende de Russian Union of Rectors, waarbij zo'n 700 rectoren zijn aangesloten, een open brief die de spanningen tussen Westerse en Russische universiteiten verder opdrijven. In het statement verklaren de Russische universiteiten dat ze de oorlog en president Poetin steunen. De open brief stelt dat het belangrijk is 'om niet te vergeten dat het hun fundamentele plicht is om de studenten patriottische waarden aan te leren en hen aan te moedigen hun thuisland te steunen.'

Rector van de UGent Rik Van de Walle, die een week ervoor de academische wereld nog opriep om onderzoekssamenwerkingen met Rusland open te houden, kwam al snel terug op zijn woorden. Zowel de European University Association (EUA) als de Vlaamse Interuniversitaire Raad (VLIR) veroordeelden het Russische statement dat 'ingaat tegen alle democratische waarden'. Als resultaat kondigen ze academische sancties aan waarbij ze de banden met Russische universiteiten doorknippen.

Russische isolatie

De sancties hebben als doel de Russische universiteiten en onderzoeksinstellingen te isoleren. Peter Lievens, vicerector Internationaal Beleid en Interculturaliteit aan de KU Leuven: 'Het isoleren van een academische gemeenschap in een land komt hard aan. De academische wereld leeft van de internationale samenwerking en contacten.' Wanneer samenwerking onmogelijk wordt, ontstaat er een collectief probleem voor de academische gemeenschap, aldus Lievens.

De Europese academische wereld hoopt dat de sancties leiden tot een hogere gevoeligheid voor Westerse standpunten in Russische academische middens, weet Lievens. 'Het onmiddellijk effect daarvan is wellicht niet zo groot, maar je krijgt wel die isolatie.' Of dat een invloed zal hebben op wat het Kremlin beslist, betwijfelt hij: 'Ik denk dat economische sancties allicht een grotere impact hebben.'

Hoewel de sancties tegen Rusland over het algemeen op steun kunnen rekenen, rijst de vraag over langetermijngevolgen als het aankomt op onderzoekssamenwerkingen, het delen van kennis en zelfs academische vrijheid.

Robert Quinn is oprichter en uitvoerend directeur van Scholars at Risk en predikt voorzichtigheid in Times Higher Education: 'Academische banden verbreken behoort tot het meest extreme wat je kan doen', zegt Quinn. 'Daarom mag je zo'n sancties alleen maar opleggen met de grootst mogelijke zorgvuldigheid en onder zeer strikte omstandigheden.'

Zware gevolgen

Op onderzoeksniveau heeft de Europese Commissie besloten om de samenwerking met Rusland in het kader van onderzoeksfonds Horizon Europe stop te zetten. Zo kunnen onderzoekers aan Russische instellingen geen beroep meer doen op financiële steun uit de Europese pot van 95,5 miljard euro.

Daarnaast heeft de EUA Europese universiteiten opgeroepen om banden met Russische universiteiten die het regime ondersteunen door te knippen. Bijgevolg zijn er veel gemeenschappelijke onderzoeksprojecten en academische financieringen met Rusland stopgezet.

Peter Lievens: 'We hadden nog een beetje de hoop dat een aantal universiteiten zich zouden distantiëren van het regime of minstens afzijdig houden, maar dat lijkt niet het geval te zijn.' Hij vraagt zich wel af hoe vrij de Russische rectoren waren bij de beslissing om de open brief, die de Russische invasie steunt, te ondertekenen.

De opschorting van samenwerking trekt zich door naar uitwisselingen van academici en studenten. Heel wat Europese universiteiten, waaronder de KU Leuven, hebben beslist dat onderzoekers en studenten niet meer naar Rusland mogen reizen. Bij online lezingen van een Russische universiteiten bekijkt de KU Leuven die situatie geval per geval. 'Dan gaan we dat wel evalueren. Over welk onderwerp gaat het? Wie zijn de partners?', duidt Lievens.

Uitwisseling van talent

Omgekeerd blijven Russische studenten wel nog welkom aan Europese universiteiten. Uitwisselingsstudenten mogen hun jaar vervolledigen en individuele inschrijvingen worden geaccepteerd. Koen Verlaeckt van VLIR vertelt aan De Standaard dat 'toekomstige officiële studentenuitwisselingen, zoals Erasmus+-projecten, niet meer worden georganiseerd zolang de Russische universiteiten de flagrante schending van onze democratische waarden blijven ondersteunen'.

Bij Russische academici of onderzoekers is het verhaal gelijkaardig. Lievens weet dat de KU Leuven geen officiële delegaties meer zal ontvangen, maar dat onze Alma Mater wel openstaat voor individuele universitairen die zich distantiëren van het regime.

In het Westen is er dan ook een toevloed van academici die geen toekomst meer zien in Rusland. Sommigen hebben zich openlijk uitgesproken tegen het regime en vrezen voor vervolging, anderen willen niet werken op een geïsoleerd academisch eiland. Die emigratie tendens is al enkele jaren bezig. 'Er is al veel talent uit Rusland vertrokken', zegt Lievens.

Er kan een parallel getrokken worden met joodse academici die het naziregime ontvlucht zijn. In 1944 waren er 133.000 Duitse joden geëmigreerd naar Amerika, waaronder fysicus Albert Einstein en filosofe Hannah Arendt. Onderzoekster Petra Moser toonde aan dat de gevluchte Joodse academici zorgden voor een boost in innovatie en kwalitatief onderzoek in Amerika. Het kan dus dat we iets gelijkaardig zullen waarnemen nu veel Russische en Oekraïense academici onderdak en werk zoeken in het Westen.

Oekraïense academici welkom

Naast Russische onderzoekers worden ook Oekraïense collega's en academici die hun land zijn ontvlucht met open armen ontvangen. 'Science for Ukraine is meteen na de Russische inval ontstaan op initiatief van een Letse collega', zegt Kris Van Heuckelom. Hij is vicedecaan internationalisering aan de Leuvense faculteit Letteren en coördinator van de Belgische tak van Science for Ukraine. 'Maar die twee functies voer ik onafhankelijk van elkaar uit', verduidelijkt hij, 'al krijg ik wel de nodige steun vanuit het rectoraat.'

'Dit initiatief is begonnen via Twitter met de hashtag #ScienceforUkraine', legt Van Heuckelom uit. 'Al snel zijn er kernteams gevormd en ontstonden er een website en intern communicatieplatform. En dat allemaal op een kleine drie weken.' Dat het initiatief en de website hun doel bereiken, is duidelijk: na amper twee weken had de website dagelijks al zowat 4.000 unieke bezoekers uit Oekraïne en 1.000 uit Polen.

Via de website zijn er al meer dan duizend vacatures beschikbaar gesteld aan Europese universiteiten en onderzoeksinstellingen, met meer dan vijftig posities in België. 'Ons doel is om mensen te helpen. Ze zoeken spontaan contact en we gaan ad hoc op zoek naar oplossingen voor de concrete profielen die zich aanbieden', zegt Van Heuckelom nog.

'Momenteel gaat het aanstellen van onderzoekers via ons platform nog met mondjesmaat. Er komt namelijk een hele procedure aan te pas voordat iemand een vacature op de website kan opvullen.' Toch worden de eerste posities stilaan toegewezen, weet de vicedecaan van de faculteit Letteren. 'Maar dit zijn wel noodoplossingen op de korte termijn. Voor de toekomst zou het beter zijn om bijvoorbeeld met nationale subsidieprogramma's te werken.'

Noodfonds KU Leuven Oekraïne

Ook de KU Leuven draagt haar steentje bij. Begin maart lanceerde de universiteit het 'Noodfonds KU Leuven Oekraïne'. Via dat initiatief kunnen mensen een schenking doen. 'Met de extra middelen van het noodfonds bieden wij opvang aan Oekraïense studenten en wetenschappers die op zoek zijn naar een onderkomen', schrijft de KU Leuven op haar website. 'Of we verlengen het verblijf van zij die al aan KU Leuven werken of studeren.'

Overigens doet de Leuvense universiteit zelf ook al een stevige duit in het zakje: ze voorziet het beginbedrag van 150.000 euro, dat uit het universitaire budget komt. 'We beseffen goed hoe lang een oorlog van deze schaal kan nazinderen' zegt Leuvens rector Luc Sels in een statement. 'Het is nu aan ons om solidariteit te tonen, net zoals we dat ook proberen te doen in andere oorlogssituaties.'