Nieuwe Vlaamse integratiemaatregelen: risico voor diversiteit in onze aula’s?

Het nieuwe inburgeringsbeleid is fors in zijn taalgebruik. Gaat het hier over een staaltje plat nationalisme of om wetenschappelijk onderlegd inburgeringsnationalisme? Experten onderwijs, integratie en gelijke kansen bieden een woordje uitleg bij het nieuwe Vlaamse regeerakkoord.

Let’s talk about integration

Volgens Ides Nicaise, onderzoeksleider bij het HIVA-Onderzoeksinstituut voor Arbeid en Samenleving aan de KU Leuven, wordt er weinig onderscheid gemaakt in terminologie: 'Asielzoekers, vluchtelingen, dat zijn statuten van mensen die bescherming zoeken. Vroeger was men kieser in het gebruik van termen. Iedereen wordt nu neergezet als asielzoeker, iemand die probeert te profiteren.'

Collega onderzoeksleider aan HIVA Johan Wets benadrukt ook de wederkerigheid van integratie: 'De sense of belonging vind ik belangrijk. Dat wil zeggen dat nieuwkomers het gevoel hebben dat zij erbij horen. Je zou zeggen dat werk hebben, de taal kennen en deelnemen aan een sociaal leven voldoende zijn. Dat zijn misschien noodzakelijke voorwaarden, maar geen voldoende voorwaarden.'

Wets verwijst naar de Egyptisch-Saoedische student Mohammed Atta, die aan de stuurknuppel zat van het vliegtuig dat op 11 september in een van de twee WTC-torens vloog. Hij gebruikt de anekdote om aan te tonen dat de man volledig meedraaide in de maatschappij.

Hij sprak Arabisch, Duits en Engels, was afgestudeerd in de richting ingenieur-architect aan de Cairo University en in de Urbane Planning aan de Hamburg University of Technology. Hij behaalde in Hamburg zijn master met onderscheiding en nam vlieglessen in Florida.

'Wat blijkt nu: als je een checklist zou maken en beginnen afvinken, dan zou je zeggen dat hij goed geïntegreerd was. Hij sprak de taal, had werk en engageerde zich ook voor een aantal zaken in Duitsland,' zegt Wets.

Verplichte burgerschapscursussen

De Vlaamse overheid stelt een inburgeringstraject voor, op zich niets nieuw, maar er worden enkele dwingende aspecten aan toegevoegd. Zo moet de nieuwkomer zich verbinden in een contract, moet hij een bedrag van tweemaal €90 neertellen en komt er een 'buddyproject'. Pas als een inburgeraar is geslaagd in zijn/haar burgerschapstest, ontvangt hij een inburgeringsattest.

Nicaise is tevreden over het voorgestelde traject. 'De cijfers zeggen dat de overgrote meerderheid het traject graag volgt. Zelfs met de verplichting hebben weinig mensen last. Er wordt wel gespijbeld, maar in het algemeen is er niet te veel protest tegen die cursus, wel integendeel.'

Collega onderzoeksleider aan HIVA vindt de test evenzeer positief: 'Kennis van het Nederlands blijft hetzelfde: niveau A2 behalen, met uitzondering van personen die geen opleiding volgen of niet werken. Zij moeten een hoger niveau behalen (B1). Wat doet men dan met huismoeders?'

Ook de testwijze verandert volgens De Cuyper: 'Wat tot nu toe gebeurde, was dat elke instelling die Nederlands gaf, bekend als de NT2-verstrekkers, zelf de testen uitvoerde. Het niveau verschilde dan naargelang de school waar je les volgde. Nu komt er een gestandaardiseerde test.'

Nicaise sluit zich bij deze kritiek aan: 'Vooral veel geschoolde migranten zeggen dat die cursussen zeer schools zijn opgevat, jaren duren en eigenlijk niet geschikt zijn voor volwassenen.'

Over de test aan het einde van de traject heeft Nicaise wel gemengde gevoelens: 'Een test impliceert natuurlijk meer druk om die cursus effectief te volgen en is dus voor spijbelaars een goed incentive. Maar anderzijds is er dan wel een selectie. Wat gebeurt er met de mensen die niet slagen?'

De Cuyper heeft onderzoek gedaan naar de burgerschapstesten rond maatschappelijke oriëntatie (MO) en Nederlands: Wat blijkt? Tot op een bepaald niveau dragen ze bij tot arbeidsmarktparticipatie, maar vanaf een bepaald niveau neemt dat effect af. Tot slot hekelt De Cuyper dat er geen echte evaluatie is gebeurd van de taallessen.

Betalende inbugeringstrajecten

De twee cursussen (Taal en MO) worden voortaan betalend. Volgens Wets gaat het om symboolmaatregelen: 'Naar aanleiding van de verkiezingen is er hier veel te doen geweest over de kosten van de inburgeringstrajecten. Men vertrok daarin vanuit een valse voorstelling. Daar zitten namelijk ook de lonen in van alle lesgevers. Dat is dus geen netto-kost met andere woorden.'

Wets heeft begrip voor de invoering, maar vindt ze niet productief: 'Vanuit beleidsperspectief is het noodzakelijk om de visies van het electoraat en de noden van de nieuwkomers te kunnen verzoenen. Veel van de nieuwkomers zijn ook niet arm. Als je via gezinshereniging naar hier komt, dan ben je ook niet per definitie onbemiddeld.'

Volgens Nicaise werkt het akkoord dan weer te vaak met dreigementen. Zo wordt er bijvoorbeeld gedreigd met een tweede betaling in geval van herkansing. Nicaise vreest dat mensen die de basisvaardigheden niet hebben zo onterecht uit de boot dreigen te vallen.

'In Nederland zien we dat dat totaal niet loopt,' is De Cuyper hard. Nieuwkomers gaan er een lening aan om privélessen te betalen, maar slechts de helft slaagt binnen de afgesproken termijn. Daardoor kunnen velen hun lening niet afbetalen. Men gaat het systeem er opnieuw hervormen.

De Cuyper gaat verder: 'Ten tweede, heb je een enorme groep rechthebbenden; die groep was voor de vluchtelingencrisis aan het stijgen en was zelfs groter dan de verplichte. De kans bestaat eigenlijk dat die groep gewoon afhaakt, zodat je uiteindelijk minder inburgeraars gaat hebben. Ik vrees echt voor het pervers effect van het betalen van die test.'

Eerst bijdragen, dan pas sociale bescherming

Wie aanspraak wil maken op een zorgbudget zal voortaan tien jaar wettelijk en legaal en vijf jaar ononderbroken in Vlaanderen moeten verblijven. Asielzoekers krijgen bij erkenning ook geen retroactieve kinderbijslag meer.

'Of die exclusiemaatregelen ook daadwerkelijk tot meer exclusie leiden is nog niet duidelijk,’ stelt Wets, ‘aangezien veel maatregelen zich ook bevinden op het federale niveau. Het niet retroactief terugbetalen van kinderbijslag is bijvoorbeeld zo’n maatregel waar niet al te veel nieuwkomers van wakker liggen.'

'Ik weet niet of het creëren van een maatschappij met tweede-, of derderangsburgers een goede zaak is. Ik heb geen studies gezien die het tegendeel beweren of bevestigen wat ik zeg.'

Verplichte inschrijving bij VDAB

Elke nieuwkomer met een arbeidsperspectief die in aanmerking komt voor een inburgeringstraject, zal zich voortaan binnen de twee maanden verplicht moeten inschrijven bij de VDAB.

'Er is heel weinig concreet qua activering,' aldus De Cuyper. 'Je moet je gewoon inschrijven bij de VDAB. Voor laaggeschoolde nieuwkomers en analfabeten weten we echter dat de VDAB een eerder beperkt aanbod heeft in de centrumsteden. Van zodra je daar buiten belandt, is het nog minder. Je gaat dus serieus moeten investeren in dat aanbod. Gaat men daar de middelen tegenover zetten?'

Participatie en netwerk

De overheid zet ook in op een pakket van 40 uur netwerking: buddyprojecten, kennismakingsstages bij bedrijven, verenigingen of vrijwilligerswerk. De lokale besturen zijn regisseur. Daardoor rijst de vraag of er voldoende middelen zullen worden vrijgemaakt waarmee die besturen te werk zullen kunnen gaan. 'Als je Antwerpen, Gent en Leuven samenneemt, dan heb je ongeveer 2/3 van alle nieuwkomers,' stelt Wets. 'Het aanbod van Nederlandse lessen neemt daar zulke proporties aan, dat ik mij afvraag hoe je dat in godsnaam organiseert in deze steden, waar ze het meest noodzakelijk zijn.'

De Vlaamse overheid engageert zich wel om nieuwkomers sneller op hun niveau inzetbaar te maken op de arbeidsmarkt, door een snellere diploma-erkenning. De National Academic Recognition Information Center (NARIC) wordt daartoe versterkd. Heel wat geschoolde mensen hun capaciteiten worden tot nu toe dan ook vaak genegeerd volgens Nicaise: 'Als ze dan terechtkomen bij het OCMW, worden zij georiënteerd naar laaggeschoolde jobs. Er zijn verhalen van artsen die jarenlang ervaring hadden in hun land en dan hier pampers moeten verversen.'

De Cuyper pleit al langer voor zulke netwerktrajceten. 'Inburgering gaat immers over sociale netwerken, over bridging en over contact maken met de native born, de Vlamingen. Alleen vraag ik mij af: Eén, kan dat verplicht?'

'Een buddyproject draait rond een relatie tussen twee personen die samen dingen gaan doen. In alle voorbeelden die ik ken, zijn dat vrijwillige projecten. Ik zie niet in hoe je dat verplicht kunt gaan doen. Ik vind dat ook weinig zinvol, om iemand die eigenlijk niet gemotiveerd is samen met een vrijwilliger dingen te gaan laten doen.'

De overheid wil het optioneel houden voor iedereen die werkt, studeert of vrijwillig een inburgeringstraject volgt. Of het dan verplicht is voor wie niet werkt, studeert of vrijwillig een inburgeringstraject volgt, zullen we moeten afwachten.

De Cuyper is zelf actief rond een buddyproject, maar dan naar de arbeidsmarkt toe. Volgens hem is het een heel innovatieve tool: 'We zien toch wel wat effecten, maar je kan niet verwacht dat er plots vanalles verandert. Als het over culturele integratie gaat is er echter nog niet voldoende bewijsvoering. We zien dat het heel populair is in Duitsland, maar ook Canada heeft er bijvoorbeeld.'

Etnisch-cultureel middenveld verdwijnt

Het Vlaamse integratiebeleid wil initiatieven die zich terugplooien op etnisch-culturele afkomst niet meer subsidiëren, omdat die volgens haar segregatie in de hand helpen.

Het huidige minderhedenforum wordt daarom niet meer bevoegd gemaakt voor Vlaamse materies. In de plaats komt een eigen Vlaamse organisatie die expertise bundelt over inclusie van mensen met een migratieachtergrond.

Daarmee valt de overheid de belangrijke brugfunctie aan. Nicaise schiet met scherp: 'Organisaties verliezen subsidies als ze zich niet in de regeringslijn inschakelen. Dat is een soort van totalitaire reflex. Daar zullen wellicht zelfs processen van komen.'

Hoewel ze inderdaad inspelen op een eigen etnische cultuur, strookt het voorgestelde beleid volgens hem niet met een wetenschappelijke integratielogica: 'Zo moet je de eigen cultuur van nieuwkomers een plaats kunnen geven, naast het contact met de lokale cultuur van de Vlaming.'

Divers hoger onderwijs, een grap?

Nicaise was een tijd lang voorzitter van de VLIR-werkgroep Gelijke Kansen. Men zit volgens hem vast in een gefaseerd sequentieel denken. Daarom is een mindshift nodig: 'Mensen worden best vanaf dag nul georiënteerd, hetzij via bijkomend onderwijs, hetzij via erkenning van diploma’s, hetzij via tewerkstelling. Er zijn landen waar men mensen die toekomen onmiddellijk op basis van hun professionele ervaring toewijst aan een bepaald opvangcentrum in functie van de lokale tewerkstellingskansen. Daar staan wij in België zeer ver van af.'

In België kan een asielzoeker in het asielcentrum de taal leren en bepaalde opleidingen volgen, maar hebben ze de eerste vier maanden na het indienen van hun verzoek geen toegang tot de arbeidsmarkt of hoger onderwijs. Die eerste fase is volgens Nicaise net cruciaal.

Volgens Orhan Agirdag, docent aan de Faculteit Pedagogische Wetenschappen, moet men niet zozeer kijken naar integratiebeleid, maar wel naar onderwijsmaatregelen om impact te bestuderen op diversiteit in het hoger onderwijs: 'Algemeen zie je wel een beleid waar je op lange termijn kan verwachten dat het niet zozeer in het voordeel speelt van etnische minderheden. Denk maar aan de verplichte taalsegregatie in het regeerakkoord.' Wie de taal niet voldoende beheerst – d.w.z. ook grammatica, zinsontleding en begrijpend lezen beheersen, naast het Nederlands 'als gebruikstaal' - komt in taalbadklassen terecht.

'We weten dat diverse groepen meer innovatie en creativiteit met zich meebrengen. Maar dat is niet het doel an sich,' vindt Agirdag. 'Als je diversiteit in de aula wil krijgen, moet je eerst diversiteit hebben, vooraan in de aula. Zolang je dat niet doet, denk ik dat andere maatregelen niet veel positief kunnen bewerkstelligen.'